GRODZISKO W OSTROWITEM gm. i pow. Golub-Dobrzyń
zabytki architektury - grodziska
Najstarsze, wczesnośredniowieczne ślady pobytu i działalności człowieka w regionie Ostrowitego pochodzą z II poł. VII-VIII oraz IX w. Przez cały IX i 1 połowę X wieku funkcjonowała w Ostrowitem jedynie niewielka osada otwarta nad jeziorem Oszczywilk. Osada ta na przełomie X/XI w. dostała się, w wyniku podboju, w obręb tworzącego się wczesno piastowskiego państwa polskiego. Na przełomie X/XI w. (950-1025 n.e.) powstaje gród ostrowicki, a po jego zachodniej stronie rozwija się osada podgrodowa. Osada ta od grodu oddzielona była dwoma lub trzema rowami-fosami. W 1216-1217 najazd Prusów zniszczył całkowicie gród w Ostrowitem, podobnie jak gród na Górze św. Wawrzyńca k. Chełmna. W dokumencie łowickim z 1222 roku gród jest wymieniany jako jeden z "byłych grodów".
Grodzisko leży w kulminacji niewielkiego wału kemowego o wysokości względnej 5 m i przylega do rynny subglacjalnej. Na południe od grodziska znajduje się jezioro Oszczywilk. Obiekt jest jednoczłonowy, tzw. pierścieniowaty. Ma kształt zbliżony do elipsoidalnego, z dookólnym wałem, najbardziej wypiętrzonym w partii wschodniej. Po stronie wschodniej zasadniczej części obiektu znajduje się dodatkowy łukowaty wał, wyniesiony w stosunku do obniżenia między nim a wałem głównym na wysokość około 2 m. Wspomniane obniżenie jest śladem po drodze wjazdowej do grodu, bronionej od strony wysoczyzny przez łukowaty wał. Bramę wjazdową do grodu zbudowano zapewne w części południowo wschodniej, o czym świadczy charakterystyczna konfiguracja terenu. Obiekt posiada nieckowaty majdan o kształcie zbliżonym do owalnego o wymiarach ok. 43 na 30 (ok. 900 metrów kwadratowych). Wysokość wałów w stosunku do poziomu lustra wody w jeziorze wynosi 18-24 m, a w stosunku do powierzchni majdanu - 3,5-8 m. Podstawa grodziska zajmuje obszar około 4400 metrów kwadratowych (102 na 65 m), nie wliczając w to dodatkowego wału po wschodniej stronie obiektu.
Grodzisko w Ostrowitem jest jednym z najlepiej znanych i zachowanych pierścieniowatych wczesnośredniowiecznych grodzisk w ziemi chełmińskiej. Po raz pierwszy wzmiankowane w 1878 roku przez G. Ossowskiego, w okresie międzywojennym grodzisko to wymienia J. Paradowski, a w czasie II wojny światowej wizytował je I. Brutzer. W okresie powojennym grodzisko w swych zestawieniach stanowisk archeologicznych cytuje B. Zielonka.
W ramach badań weryfikacyjno-sondażowych w 1976 roku na grodzisku założono dwa wykopy archeologiczne o rozmiarach 2 na 2 m, usytuowane przy wewnętrznych stopach wału, w zachodniej i wschodniej części majdanu. W obu wykopach natrafiono na zniszczone nawarstwienia kulturowe z wyraźnie rysującymi się warstwami: pięcioma o łącznej miąższości około 100 cm w sondażu nr 1 i siedmioma warstwami o łącznej miąższości około 190 cm w sondażu nr 2. Z obu sondaży wydobyto kilkaset ułamków naczyń kultury łużyckiej jak i wczesno oraz późnośredniowiecznych, węgle drzewne, kości zwierzęce, żelazny nóż, fragment miedzianej blaszki, kółko i gwoździe żelazne oraz polepę.
Natomiast w latach 1991-1992 badania wykopaliskowe podjęto z inicjatywy Zakładu Archeologii Średniowiecza i Czasów Nowożytnych Instytutu Archeologii i Etnografii UMK w Toruniu. Pracami kierowali J. Bojarski, W. Chudziak, M. Grupa, P. Gurtowski i D. Poliński. Na zachód od reliktów grodziska natrafiono na ślady osady podgrodowej. Badaniami objęto jedynie część osady (8 arów) - nie uchwycono jej całości. Założono 91 wykopów, odkryto 87 obiektów osadniczych, w tym 13 grobów. Pomiędzy południowym i wschodnim stanowiskiem uchwycono istnienie 4 rowów - fos przecinających wzgórze w nierównych odstępach z północy na południe. Odkryto 11 tysięcy fragmentów ceramicznych, 10 glinianych przęślików, 7 szydeł, 2 oprawki rogowe, 4 noże żelazne, fragmenty 3 grzebieni oraz dwa zabytki wyjątkowe bo bardzo rzadko spotykane. Jednym z nich jest brązowa sprzączka typu podkowiastego o proweniencji bałtyjskiej a drugim żelazna ostroga z zaczepem haczykowato zagiętym do środka z przełomu VII i VIII wieku.
Wiosną 1997 r. w Ostrowitem przeprowadzono powierzchniowe badania w ramach akcji AZP (obszar AZP 36-49). Jak do tej pory, miejscowość ta jest najlepiej rozpoznanym zespołem osadniczym, nie tylko w okolicach Golubia-Dobrzynia, ale i ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej.
Zielonka B., Zabytki archeologiczne województwa bydgoskiego, Bydgoszcz, 1959
fot. P. Hartwich
