ZAMEK W MAŁEJ NIESZAWCE gm. Wielka Nieszawka, pow. Toruń
zabytki architektury - zamki, warownie, twierdze
Drewniano-ziemna konstrukcja nie gwarantowała jednak wystarczającego bezpieczeństwa, dlatego kilka kilometrów na południe Krzyżacy wznieśli nowy, całkowicie już murowany zamek. Jego budowę rozpoczęto około roku 1327. Później prace wstrzymano na czas działań wojennych (z Łokietkiem), a następnie wznowiono w 1332 i kontynuowano do lat 80. XIV stulecia. Podczas wojny 1409-1411 warownię nieszawską opanowały wojska Władysława Jagiełły, lecz na mocy porozumień pierwszego pokoju toruńskiego powróciła w ręce Zakonu. Historię funkcjonowania zameczku zakończyła decyzja podjęta w Mełnie podczas rokowań pokojowych po kolejnym konflikcie polsko-krzyżackim, tzw. wojnie golubskiej w 1422 roku. Na podstawie zawartych tam porozumień Polska otrzymała okręg nieszawski oraz zapewnienie, że do dnia 24 czerwca 1423 warownia zostanie przez Niemców rozebrana. Ustalony termin Krzyżacy przekroczyli, za to rozbiórkę przeprowadzili niezwykle starannie i w 1424 r. po zamku pozostały jedynie piwnice. Kilka lat później po tej samej stronie Wisły Polacy wznieśli własną twierdzę (Dybów), która również nosiła miano "nieszawskiej".
Warownię w Małej Nieszawce wzniesiono na niewielkim półwyspie utworzonym przez zakole rzeki Wisły. W skład zespołu obronnego wchodził zamek właściwy oraz usytuowane od północy podzamcze z młynem, piekarnią, browarem, łaźnią i wozownią. Zamek właściwy zbudowano na rzucie kwadratu o boku ok. 35 metrów. Otoczony był on prostokątnym murem oraz fosą o szerokości 19 m i głębokości 5,5 metra. Wewnętrzna zabudowa składała się z czterech skrzydeł skupionych wokół brukowanego dziedzińca. Największe z nich położone było od południa, po przeciwnej stronie wjazdu. Stanowił je podpiwniczony budynek, w dolnej kondygnacji sklepiony, który według źródeł mieścił zakonne dormitorium. Sklepiona piwnica - znajdująca się również pod północną częścią gospodarczego skrzydła wschodniego - wyposażona była ona w piecyk typu hypokaustum, służący do ogrzewania górnych pomieszczeń. Niepodpiwniczone skrzydło zachodnie na parterze mieściło zapewne kuchnię. Ostatnie, północne skrzydło nie zajmowało pełnej kurtyny murów obwodowych - sięgało od zachodniego ich narożnika do budynku bramnego, w którym na piętrze ulokowano mieszkanie komtura, a na parterze izbę dla straży. Wjazd do zamku prowadził przez most i szyję międzymurza do wspomnianej bramy, a następnie na dziedziniec, gdzie w północno-wschodnim narożniku znajdowała się ocembrowana drewniana studnia.
Warownia powstawała w trzech zasadniczych etapach. W pierwszym wzniesiono mur obwodowy z cegły na kamiennej podmurówce, oraz północną szyję bramną. W następnej fazie zbudowany został budynek bramny. Z trzeciego okresu pochodzą mury skrzydeł południowego, zachodniego i przypuszczalnie wschodniego. Ze względu na niewielką ilość zachowanych śladów rozplanowanie wyższych kondygnacji twierdzy nie jest znane.
Z zamku zachowały się do czasów nam współczesnych jedynie relikty fundamentów z odsłoniętymi przez archeologów pozostałościami piwnic, oraz resztki po sztucznie wydrążonym dwuczęściowym stawie (do napełniania fosy), z groblą do spuszczania wody do Wisły.
fot. A. Baka
