Historia zamku
W XIII wieku znajdowała się tu osada Rasin, a przy niej gród należący do wojewody mazowieckiego Krystyna.  Gród miał na celu obronę przed najazdami Prusów. Po śmierci wojewody jego synowie sprzedali ojcowiznę biskupowi Christianowi, a ten z kolei w 1231 roku przekazał ją Krzyżakom. Zakonnicy wznieśli tu najpierw umocniony obóz, ale już w 1234 roku zbudowali na jego miejscu drewniano-ziemny gród warowny. Nazwali go Ratzin, a wsławił się tym, że jako jeden z nielicznych przetrwał oblężenie podczas pierwszego powstania pruskiego w grudniu 1242 roku. Dziewięć lat później krzyżacki Ratzin stał się siedzibą komtura a jako pierwszy sprawował tutaj władzę brat Hartwich.
   Zamek murowany zaczęto wznosić przed 1276 rokiem, ale prace przerwane zostały w czasie II powstania pruskiego, kiedy Skomand z Krasima zniszczył warownię. Budowę szybko wznowiono i ukończono przed 1329 rokiem, kiedy odbył się w Radzyniu zjazd rycerstwa ziemi chełmińskiej z udziałem wielkiego mistrza Wernera von Orseln. Po bitwie grunwaldzkiej Radzyń oparł się wojskom polskim, które zdobyły go dopiero we wrześniu 1410 roku. Już w październiku Krzyżacy próbowali go odbić, ale bezskutecznie. Do Zakonu wrócił w 1411 roku, po pierwszym pokoju toruńskim. W czasie wojny trzynastoletniej został zdobyty przez wojska Związku Pruskiego i przekazany Polsce. Na stałe wrócił na mocy drugiego pokoju toruńskiego i stał się wówczas siedzibą starostów królewskich. Przez ponad 100 lat byli nimi Dąbrowscy herbu Virgo Violata (Dziewica Grająca), przodkowie generała Henryka Dąbrowskiego. Dziad generała, Jan Stanisław, pochowany jest w miejscowej kaplicy. We wrześniu 1628 roku zamek został zniszczony przez Szwedów. Uszkodzeniu uległy głównie skrzydła północne i zachodnie oraz brama wjazdowa podzamcza. Czynna była jeszcze kaplica zamkowa, a w niej m.in. 32 miejsca w stallach. Na przełomie XVII i XVIII w. jedynie południowe skrzydło zamku zachowało się w dobrym stanie, a lekko uszkodzone było wschodnie. Refektarz i krużganek przebudowane były na mieszkania. Istniał też krużganek przy obu czynnych skrzydłach. Kaplica funkcjonowała do końca XVIII wieku. W 1772 roku po przejęciu zamku przez władze pruskie utworzono w jego pomieszczeniach biura, które w 1800 roku przeniesiono na teren miasta.
   Od 1780 roku zamek był sukcesywnie rozbierany, a cegły z niego uzyskane przeznaczono na budowę ratusza i miejscowych domostw. Dopiero w 1837 na wskutek protestów mieszkańców zaprzestano rozbiórki zamku. W latach 80. XIX wieku częściowo odgruzowano zamek i zrobiono wykopy inwentaryzacyjne. Prace prowadzono pod kierunkiem Conrada Steinbrechta. Od 1908 roku zamek otoczony jest stałą opieką konserwatorską. Odbudowano m.in. dach nad kaplicą, którą w latach sześćdziesiątych XX wieku zastąpiono pokrywą z żelbetu. Zrekonstruowano mury warowni, a jej obszar otwarto dla ruchu turystycznego. Zamek jest własnością prywatną.
Architektura zamku
Zespół zamkowy w Radzyniu Chełmińskim składał się z zamku głównego, będącego siedzibą komtura, i z dwóch przedzamczy usytuowanych od południa i od wschodu. Przedzamcze południowe założono na planie nieregularnego wieloboku. Było otoczone murami obronnymi z drewnianym gankiem. Na podzamczu mieściły się piekarnie, browar, wozownie, spichrze, składy i stajnie, zapewne też zabudowania mieszkalne służby zamkowej. Brama wjazdowa znajdowała się w narożniku północno-wschodnim. Prawdopodobnie była to niewielka wieża bramna, być może trójkondygnacyjna. Przedzamcze wschodnie miało kształt wydłużonego wieloboku, a umiejscowione było na terenie bezpośrednio przylegającym do jeziora. Zamek właściwy, z cegły, zbudowano na planie zbliżonym do kwadratu (52,8-52,1 m), na niewielkim naturalnym wzniesieniu. Wzgórze odcięto nawadniana z jeziora fosą, nadając mu charakter wyspy. Oprócz fosy zamek otaczał parcham szerokości 12 metrów. Wjazd prowadził od północy, wzdłuż wschodniego skrzydła zamku, na podzamcze, następnie przez most zwodzony do przejścia bramnego poprzedzonego przedbramiem, znajdującego się w centralnym punkcie skrzydła południowego. Skrzydło to, najbardziej okazałe, mieściło na piętrze w części wschodniej kaplicę, w zachodniej refektarz. Między nimi znajdowała się izba, w której mieszkał wicekomtur, a nad nią było pomieszczenie z urządzeniami do podnoszenia mostu i brony bramnej. Do kaplicy przylegał kapitularz, mieszczący się w południowej części skrzydła wschodniego; część północną tego skrzydła zajmowało dormitorium. W skrzydle północnym urządzono infirmerię (szpital), natomiast w zachodnim mieszkanie komtura. Od strony zachodniej znajdował się gdanisko, wsparte na jednym łuku. Wszystkie skrzydła były podpiwniczone. Od strony dziedzińca oblegał je krużganek. Zamek flankowały kwadratowe wieżyczki zbudowane na jego narożnikach, wystające poza lico muru obronnego. W północno-zachodnim narożu dziedzińca wznosiła się potężna ośmioboczna wieża, będąca ostatnim punktem obrony zamku. (rekonstrukcja)
   Do dzisiaj zachowały się znaczne partie murów podzamcza od strony zachodniej i południowej. Z zamku najlepiej przetrwało skrzydło południowe. Istnieją zewnętrzne mury pozostałych skrzydeł, zachowane w dolnych partiach, a także fundament ośmiobocznej wieży na dziedzińcu. Odgruzowano część piwnic pod skrzyłem południowym i wschodnim, a w kaplicy zorganizowano niewielką wystawę, której najciekawszym punktem jest makieta zamku i miasta.

fot. A. Gross