TWIERDZA W TORUNIU  

kategoria:

zabytki architektury - zamki, warownie, twierdze

opis: Twierdza Toruń (niem. Festung Thorn) – pruska twierdza fortowa z II połowy XIX wieku wzniesiona za pieniądze uzyskane z kontrybucji po wojnie francusko-pruskiej. Składa się z ponad 200 różnych dzieł pasa fortecznego, którego obwód wynosi ok. 22 km (zobacz na mapie). Prawie wszystkie zachowały się w niezmienionym stanie do dziś. Forty i schrony twierdzy są własnością wojska, prywatnych firm lub też stoją niezagospodarowane. W Forcie IV znajduje się hotel o charakterze pruskiej twierdzy, schronisko i trasa turystyczna.

Budowa fortyfikacji wewnętrznych
Po kongresie wiedeńskim pruskie władze Torunia rozpoczęły intensywną transformację miasta w twierdzę nadgraniczną. Do 1830 w bezpośrednim sąsiedztwie historycznego Starego Miasta powstały dwa arsenały, obronne koszary (dziś Koszary Racławickie), wozownie i magazyny oraz szpital wojskowy (ul. Jęczmienna). Od strony Wisły wyburzono część średniowiecznych murów miejskich i zastąpiono je nowymi murami ze strzelnicami. Na cele koszarowe przebudowano basztę Koci Ogon i gmach dawnego kolegium jezuickiego, jak i rozebrano gotycki kościół św. Wawrzyńca. W latach dwudziestych powstał szereg budowli bastionowych skupionych wokół Starego Miasta. W ich kurtynach zlokalizowano bramy (powstałe w latach 1823-24). Nazwano je, naśladując nazwy wcześniejszych, średniowiecznych bram toruńskich, Nową Starotoruńską (lub Bydgoską), Nową Chełmińską, Nową Św. Jakuba oraz Lubicką. Obiekty te utrzymano w stylu neogotyckim; wszystkie bramy zostały wyburzone w latach 20. XX wieku.

Pierwsze toruńskie forty
Najważniejszą inwestycją tego okresu był, wznoszony od 1825 do 1832, Fort Św. Jakuba, budowla obronna mająca osłaniać historyczne centrum miasta i dworzec kolejowy Toruń Miasto od strony wschodniej. Do naszych czasów zachowała się jedynie część fortu – trzypiętrowa reduta na planie podkowy, przykryta nasypem ziemnym z umocnieniami, dziś przekształconymi. Obecnie pełni ona funkcje mieszkalne. Kolejne forty powstały na lewym brzegu Wisły. Były to Przyczółek Mostowy przy ul. Podgórskiej (budowany w latach 1824-28 i rozbudowywany 1837-1840). Było to dzieło rogowe z dwoma bastionami, osłoniętą rawelinem kaponierą czołową oraz dwiema kaponierami barkowymi, zespołem nasypów i wykopów, trzypiętrową redutą koszarową bez większych obiektów murowanych. Szyję fortu zamykał mur ze strzelnicami. Całość miała rozpiętość około pięciuset metrów. Fort obecnie jest w rękach prywatnych i nie jest dostępny. Drugim fortem ubezpieczającym linię kolejową do Kutna był Fort Kolejowy, wzniesiony na planie sześciokąta w latach 1863-1866. Obecnie fort ten jest całkowicie zrujnowany. Zakończenie prac nad nim było zarazem końcem budowy wewnętrznych fortyfikacji w Toruniu.

Rozbudowa fortyfikacji wewnętrznych
W trakcie budowy zewnętrznego pierścienia fortecznego prowadzono dalsze prace modernizacyjne w obrębie wewnętrznego pierścienia twierdzy. Fort Św. Jakuba i bastion Odcinkowy zostały połączone kurtyną, natomiast pozostałe trzy bastiony (Menniczy, Św. Jakuba oraz św. Katarzyny) zostały wyburzone. W wybudowanej kurtynie umieszczono bramę kolejową z uwagi na przecięcie fortyfikacji przez linię kolejową do Olsztyna. Ten fragment miasta został wypełniony koszarowym budownictwem wojskowym (Koszary Wilhelmowskie) ze szpitalem oraz podwalniami koszarowymi i magazynowymi.
  Jeszcze na początku XX wieku prowadzono na terenie wewnętrznego pierścienia prace modernizacyjne, zasypując średniowieczne fosy i zabudowując zajmowany przez nie obszar. Przeprowadzono rozbiórkę większości murów obronnych oraz pierwszych, już nienowoczesnych bastionów. W 1912 podjęto budowę lotniska, wzniesiono halę balonową i sterowcową.

Budowa twierdzy pierścieniowej
Twierdza została wzniesiona na mocy rozporządzenia pruskiego sztabu generalnego (24 czerwca 1872), za pieniądze z kontrybucji francuskiej, rękami francuskich jeńców. Toruń, jako miasto nadgraniczne, został zaliczony do grupy twierdz przewidzianych do rozbudowy. Nowopowstała architektura forteczna miała odpowiadać na zapotrzebowanie ówczesnej sztuki wojskowej, zwłaszcza na wprowadzenie artylerii gwintowanej.
   Budowa rozpoczęła się w 1877, jej pierwszy etap trwał siedem lat. W tym okresie powstały forty określone dziś numerami II, IV, V, VII, IX, XI, XII i XV oraz zabudowania koszarowe. Jednak szybki rozwój artylerii i wynalezienie pocisku burzącego w 1883 sprawił, że już w momencie oddania do użytku powstałe forty były nieprzystosowane do wojskowych standardów. Konieczna była ich rozbudowa oraz wzniesienie kolejnych obiektów. W latach 1888-1893 wybudowano kolejne obiekty o numerach I, III, VI, VIII, X, XIII i XIV, a ponadto 20 baterii ziemnych i 84 schrony międzypola. Nie był to koniec prac nad Twierdzą Toruń, która jeszcze w latach 1905-1914 przechodziła kolejne rozbudowy, remonty i umocnienia, przede wszystkim wzmacnianie już istniejących fortów i budowę nowych baterii ziemnych. U progu I wojny światowej w Toruniu znajdowało się około 200 budowli fortecznych, których wyposażenie, utrzymanie i budowa kosztowały ponad 60 milionów marek. Każdy z fortów ma średnią rozpiętość murów 300-400 metrów, posiada zespół budynków wojskowych, fosę, wały z maską roślinną, stok bojowy oraz kilkukondygnacyjne podziemia. Obiekty były ze sobą doskonale skomunikowane, posiadały system nawadniający i odwadniający oraz własne ujęcia wody pitnej.
   Pierścień forteczny otaczał miasto promieniem około czterech kilometrów, co czyniło z Twierdzy Toruń jedną z największych w Europie wschodniej.

Po I wojnie światowej
Twierdza Toruń nie była oblegana w czasie I wojny światowej. Wycofujące się z Torunia wojska pruskie świadomie zniszczyły wyposażenie fortów, zabierając urządzenia artyleryjskie, przyrządy celownicze, drzwi pancerne oraz zasilanie instalacji elektrycznej, przecięły kable telegraficzne. Uszkodzenia te poważnie ograniczyły wartość bojową fortów, które przeszły następnie remonty na koszt wojska polskiego. Przejęło ono większość fortów, adaptując je na cele koszarowe i magazynowe. W niektórych fortach mieścił się Obóz Internowanych nr 15 w Toruniu. 8 listopada 1919 dowódcą twierdzy mianowany został gen. ppor. Kazimierz Grudzielski.
   Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej, wpisanymi w 1971 r. do rejestru zabytków, tworzącymi w Toruniu unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską.
źródło: wikipedia
http://www.torun.fortyfikacje.pl
jak trafić: Poszczególne forty toruńskie są połączone szlakiem pieszym w kolorze czarnym (Szlak Forteczny) o łącznej długości 44 km.
Fort I (Sobieskiego) - prowadzi do niego ulica Winnica, w pobliżu przebiega żółty szlak turystyczny. Najnowocześniejszy fort w Toruniu i jednocześnie najstarszy fort pancerny II Rzeszy. Wybudowany został w latach 1888-1892 jako ostatni fort Torunia. Wyposażony w najcięższą artylerię twierdzy – 4 haubice kalibru 210 mm umieszczone w wieżach pancernych. Posiadał też dwa pancerne punkty obserwacyjne artylerii i dwie wieżyczki obserwacyjne piechoty.

Fort II (Czarneckiego) - leży w kwadracie ulic Szosa Lubicka, Cyprysowa, Mocarskiego i Rydygiera. Wybudowany jako modelowy główny fort artyleryjski. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87 (PBSt. 87).

Fort III (Jabłonowskiego, "Długa Bateria") - znajduje się przy ulicy Marii Skłodowskiej-Curie. Schron artyleryjski dla 18 dział, otoczony wałem i fosą.

Fort IV (Żółkiewskiego) - wybudowany pomiędzy ulicą Chrobrego a Kociewską. Jako jedyny w Toruniu w pełni przygotowany obecnie do zwiedzania, mieści się w nim schronisko turystyczne na 100 miejsc i restauracja. Główny fort artyleryjski w trakcie budowy przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87 (PBSt. 87).

Fort V (Chodkiewicza) - znajduje się przy ulicy Polnej, na wysokości Giełdy Towarowo–Warzywnej. Główny fort artyleryjski w trakcie budowy przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87 (PBSt. 87), krótko przed wybuchem I wojny światowej zamontowano w nim wzmocnienia stropów z blachy falistej.

Fort VI (Wiśniowieckiego) - obecnie leży na terenie jednostki wojskowej przy Szosie Chełmińskiej przed wjazdem na osiedle Wrzosy. Zaprojektowany jako typowy fort piechoty na planie trapezu.

Fort VII (Kościuszki) - wybudowany u zbiegu ulicy Polnej i Szosy Okrężnej. Główny fort artyleryjski, w trakcie budowy przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W jego pobliżu przebiega zielony szlak turystyczny.

Fort VIII (Kazimierza Wielkiego) - od ulicy Bielańskiej prowadzi do niego leśna ścieżka. Zaprojektowany na planie trapezu jako typowy fort piechoty, posiadał baterie skrzydłowe, jako jedyny w Toruniu posiadał 3 wieżyczki obserwacyjne piechoty.

Fort IX (Bolesława Chrobrego) - znajduje się przy Szosie Okrężnej naprzeciwko stadionu żużlowego. Pośredni fort artylerii przeprojektowany dla potrzeb piechoty, nieukończony ze względu na wprowadzenie nowej amunicji burzącej.

Fort X ("Bateria Nadbrzeżna") - leży między ulicą Przy Grobli, Zagrodową a ogrodami działkowymi. Otwarta bateria artyleryjska sześciu 120 mm armat kontrolujących dolinę Wisły, zabezpieczona częściowo fosą. Jako jedyny fort zespołu nie otrzymał ani jednej wieżyczki obserwacyjnej piechoty.

Fort XI (Batorego) - obecnie stanowi zaplecze magazynowe Polmozbytu przy ulicy Poznańskiej. Wybudowany jako modelowy, główny fort artyleryjski.

Bateria Doświadczalna AB IV - przy ul. Poznańskiej (cmentarz Kluczyki), w pobliżu poligonu.- Skansen Forteczny. Bateria służyła testom eksperymentalnej wieży z armatą 10cm. Planowano rozbudowę do formy dwu wieżowej ale projekt zarzucono na rzecz baterii półpancernych.

Bateria Półpancerna S.L.B. - na krawędzi poligonu, w pobliżu Baterii AB IV - Skansen Forteczny. Bateria złożona z bloku bojowego dla trzech armat w wieżach typu okrętowego oraz dużego schronu amunicyjnego, niegdyś połączonych kolejką wąskotorową dowożącą amunicję.

Fort XII (Bema/Jagiełły) - znajduje się na terenie poligonu wojskowego przy przedłużeniu ulicy Drzymały. Zaprojektowany na planie trapezu jako typowy fort piechoty.

Fort XIII (Kniaziewicza) - znajduje się na końcu ulicy Kniaziewicza. Główny fort artylerii, nieukończony ze względu na wprowadzenie nowej amunicji burzącej. Obiekt wojskowy.

Fort XIV (Dwernickiego) - wybudowany przy ulicy Łódzkiej na wysokości zjazdu na ulicę Włocławską. Fort pośredni piechoty. Plan zbliżony do trapezu, czoło i lewy bark fortu osłaniany fosą. Obiekt wojskowy.

Fort XV (Dąbrowskiego) - leży u zbiegu ulicy Lipnowskiej i Rypińskiej. Główny fort artylerii przeprojektowany dla potrzeb piechoty. W ramach modernizacji otrzymał nowoczesne stanowisko obserwacyjne artylerii wz.87.
zdjęcie:

 
fot. ze strony http://podrozeiciekawemiejsca.blogspot.com

Fort VIII
fot. Roch Mściwój