zabytki architektury - budowle sakralne

Historia kościoła
Kościół i klasztor reformatów w Brodnicy, wzniesiono w latach 1752-1762 na części gruntów, zwanych "Piaskami", należących do zamku. Stało się tak dzięki hojności kilku fundatorów wśród których szczególną rolę odegrali: Józef Pląskowski, starosta brodnicki wraz z małżonką Rozalią z Czapskich oraz Dominik Rembieliński, dziedzic Karbowa i cześnik latyczewski z żoną Wiktorią. Ci ostatni przeznaczyli na budowę klasztoru posag pozostały po przedwcześnie zmarłej córce Joannie.
   Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny został konsekrowany w 1762 roku. Siedem lat później w klasztorze schronili się członkowie konfederacji skierowanej przeciwko carycy Katarzynie II. Po zdobyciu klasztoru rosyjscy żołdacy zabili wielu konfederatów oraz spalili drewniany klasztor wraz z zabudowaniami gospodarczymi. Po pierwszym rozbiorze (1772), wraz z nastaniem pruskich rządów nazwę Piaski zmieniono na Sanddorf.
   Znajdująca się na murze klasztoru tablica pamiątkowa przypomina o powstańcach listopadowych, którzy w Brodnicy zmuszeni zostali do złożenia broni. Wraz z wojskiem granicę przekroczyli także członkowie powstańczego rządu, posłowie i senatorowie m.in. Joachim Lelewel i poeta St. Goszczyński.
Pod koniec 1831 roku Prusacy zmusili zakonników do opuszczenia klasztoru. Jak chce tradycja, na marmurowej posadzce, pod chórem organowym znajduje sie odcisk kopyta konia pruskiego żołnierza, który wtargnął do kościoła. Po kasacie zakonu w 1831 r. kościół zamieniono na cmentarny a klasztor w 1839 r. na więzienie. Dopiero po 1945 r. kościół i klasztor ponownie objęli franciszkanie odnawiając cały zespół w latach 1950-52 i 1964-66.

Architektura kościoła
Architektura założenia klasztornego nawiązuje do planów klasztoru w Siennicy, zbudowanego przez działającego w Polsce włoskiego architekta Antoniego Solariego (1700-1763).
  Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, barokowy, jednonawowy z orientowanym i prosto zamkniętym prezbiterium (za ołtarzem głównym wydzielona zakrystia a nad nią na piętrze chór zakonny). Wnętrze kryte sklepieniem kolebkowym z lunetami - gdzie okna zamknięte półkoliście. Łuk tęczowy wydzielony szerokim gurtem a ściany stylizowanymi filarami. Chór muzyczny wsparty na trzech arkadach wydzielonych półkoliście. Zgodnie z wymogami zakonu kościół posiada prostą, surową fasadę zdobioną jedynie podwójnymi jońskimi dwoma niszami i oknami.

Zabytkowe wyposażenie kościoła:
Powstałe po roku 1761 rokokowe, jednolite wyposażenie wnętrza wywołuje uczucie harmonii, spotęgowanej przez falującą linię ołtarzy i balustrady z tralek oraz półkolistych filarów przyściennych. W centralnym polu ołtarza głównego znajduje się wizerunek Ukrzyżowanego. Tak jak na Kalwarii, pod krzyżem stoją Matka Boża, św. Jan i św. Maria Magdalena trzymająca naczynie na olejek. Dodatkowo za św. Janem umieszczono figurę św. Piotra z kluczami.
   Do sceny męki Chrystusa odnoszą sie także dwie rzeźby aniołów z górnej kondygnacji ołtarza, trzymających kielich oraz włócznię z gąbką nasączoną octem. Pośrodku zwieńczenia ołtarza, w prześwicie otoczonym glorią z chmur i promieni, widnieje Bóg Ojciec i gołębica Ducha Świętego. Łaciński napis na kartuszu dotyczy związanego z ołtarzem przywileju uzyskiwania odpustów za zmarłych.
   Na bocznej ścianie prezbiterium wisi obraz z około połowy XVII stulecia, przedstawiający Matkę Bożą z Dzieciątkiem. Królowa Nieba trzyma w dłoni berło. Nad jej głową dwa anioły unoszą koronę. Stojący na kolanach Maryi Jezus, ukazany został jako Zbawiciel Świata, z globem ziemskim zwieńczonym krzyżem w prawej dłoni. Subtelnie dobrana kolorystyka obrazu oraz typy postaci przypominają niektóre dzieła Hermana Hana, gdańskiego malarza działającego na Pomorzu. Iluzjonistyczną ramę obrazu tworzy namalowana na płótnie wić roślinna, z ukrytymi wśród splotów figurkami aniołów. Dwa z nich, podtrzymujące kartusz z imieniem "MARIA", dmą w trąby. Na przeciwległej ścianie prezbiterium obraz barokowy z XVIII wieku - Drzewo genealogiczne św. Franciszka, ufundowany przez Marcina Lasockiego kasztelana sochaczewskiego. 
   Pod obrazem Matki Boskiej Królowej Aniołów marmurowe epitafium fundatora Józefa Pląskowskiego (zm. w 1773 r.) i jego żony Rozalii ur. Czapskiej (zm. w 1755 r.) ufundowane w 1791 roku przez ich syna, ks. Andrzeja Pląskowskiego kanonika chełmińskiego i warmińskiego.
  Wypełniające kartusze dwóch bocznych ołtarzy napisy odnoszą się do przeniesionych, barokowych obrazów, widocznych na archiwalnym zdjęciu sprzed 1891 roku. Cytat z Księgi Liczb łączył się z obrazem Marii Niepokalanie Poczętej, który zastąpiła współczesna kopia ikony Matki Bożej Częstochowskiej.
   Fragment Listu do Galatów "VIVO AUTEM IAM NON EGO VIVIT VERO IN ME CHRISTUS" - "Teraz zaś już nie ja żyję, lecz żyje we mnie Chrystus" (Ga 2,20), odnosił się do namalowanej na płótnie sceny stygmatyzacji św. Franciszka, obecnie umieszczonej w innym ołtarzu bocznym. W obu ołtarzach bocznych spotykamy figury aniołów. W lewym ukazano niebieskiego ducha należącego do niższego chóru aniołów. Symbolizuje Anioła Stróża opiekującego się małym dzieckiem. Prowadzi je za rękę, jednocześnie wskazując lewą dłonią na niebo - cel doczesnej wędrówki. Brak atrybutów nie pozwala zidentyfikować ostatniego anioła. Niewykluczone, że jest nim Gabriel, trzeci z Archaniołów.
   W prawym ołtarzu Michał Archanioł, odziany w zbroję, w hełmie na głowie i uzbrojony w rapier zwycięża Lucyfera. Wodzowi niebiańskich zastępów towarzyszy Archanioł Rafael opiekujący sie młodym Tobiaszem. Obaj wędrowcy odziani są w podróżne pelerynki i trzymają w dłoniach laski. U paska Rafała wisi bukłak. Warto zwrócić też uwagę na wieńczące niektóre ołtarze rokokowe wazony, z których wylewa się woda, zdobione motywem ptaka dziobiącego owoc.
   Na ścianach bocznych kościoła odkryte niedawno tzw. zacheuszki - malowidła ścienne w miejscach poświęcenia kościoła, z emblematami franciszkańskimi skrzyżowanych dłoni.
   Klasztorne podziemia są częściowo udostępnione dla zwiedzających. W XVIII w. chowano w nich zakonników, jak i osoby stanu świeckiego. Ciała zmarłych uległy mumifikacji.