KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. DUCHA W GRUDZIĄDZU

zabytki architektury - budowle sakralne

Jak wszystkie świątynie w Polsce noszące wezwanie św. Ducha, także grudziądzka była kościołem szpitalnym. Sprowadzony na ziemie polskie Zakon Szpitalny Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego, zwany Zakonem Krzyżackim lub Krzyżakami, miał w swojej regule obowiązek zakładania takich kościołów, przeznaczonych dla chorych, kalek i starców.
   Pierwotny kościół, najprawdopodobniej drewniany, powstał po nadaniu Grudziądzowi praw miejskich w 1291 r. Pierwsza wzmianka o nim pochodzi z roku 1341, kiedy to podczas pożaru miasta, najprawdopodobniej spłonął kościół i szpital. Kościół św. Ducha został wówczas włączony do parafii św. Mikołaja. Po tym pożarze został odbudowany jako murowany.
   W latach 1569-1595 oraz 1608-1624 został odebrany katolikom i przekazany w ręce protestantów. W roku 1624 został przekazany zakonowi Benedyktynek, sprowadzonemu do Grudziądza z Chełmna przez starościnę Justynę Działyńską, żonę starosty Jana Działyńskiego. Pod nadzorem Benedyktynek przeprowadzono około 1631 r. przebudowę kościoła. Niestety, nie zachowały się żadne opisy lustracyjne ani ryciny pochodzące z tego okresu.
   Podczas obrony Grudziądza zamienionego przez Szwedów w twierdzę, 29 sierpnia 1659 r., spłonęła znaczna część miasta, w tym także kościół św. Ducha. Odbudowa kościoła trwała bardzo długo. W latach 1728-31 na terenie przyległym do kościoła zbudowano klasztor, włączając w jego obręb ulice biegnące dotychczas od Bramy Toruńskiej do Bramy Wodnej. Po przebudowaniu zachodniej ściany kościoła, połączono go z klasztorem. Kolejne odnowienie kościoła nastąpiło w latach 1750-51. Wtedy założono kamienną posadzkę, zbudowano pozorne sklepienie kolebkowe i przekształcono otwory okienne, a wokół kościoła zbudowano mur z bramkami i figurami. Pomiędzy kościołem i klasztorem zbudowano dzwonnicę z czterema dzwonami. Z lustracji kościelnych wiadomo, że wśród wyposażenia sakralnego znajdowało się m.in. pięć rzeźbionych i pozłacanych ołtarzy, ambona i obraz Zesłania Ducha Świętego.
  Podczas zaboru pruskiego nastąpiła kasata zakonu, a kościół przekazano gminie ewangelickiej. Zburzona została dzwonnica, a po 1836 r. rozebrano otaczający kościół mur. W 1900 r. kościół zwrócono katolikom. Początkowo był użytkowany jako kościół garnizonowy, później jako kościół filialny parafii św. Mikołaja. Wtedy też budynek został gruntownie odnowiony, zaś od strony północnej dobudowano kruchtę. Kościół doszczętnie spłonął podczas walk o wyzwolenie Grudziądza w lutym 1945 r. Jego odbudowę przeprowadzono w latach 1957-59. Do 1945 roku wystrój kościoła był barokowy, obecnie współczesny. Od 1980 r. jest kościołem parafialnym.
   Kościół wraz z klasztorem położony jest w południowo-zachodniej części Starego Miasta. Jest to budowla gotycka, o zatartych cechach stylowych, z manierystycznym szczytem wschodnim. Kościół jednonawowy, salowy, murowany z cegły i otynkowany. Wzniesiony na rzucie prostokąta (28x8 m), orientowany (prezbiterium zwrócone na wschód), nakryty kolebkowym stropem o przekroju eliptycznym. Pod stropem znajduje się profilowany gzyms, natomiast całość pokryta jest dwuspadowym dachem. Chór muzyczny, najprawdopodobniej XVIII-wieczny, murowany, wsparty na trzech arkadach filarowych. Z zewnątrz mur jest wsparty jedno- i dwuuskokowymi szkarpami. Na elewacji wschodniej, pomiędzy blendami znajduje się krucyfiks z 2. połowy XVIII w. Po 1624 r. wschodni szczyt został przekształcony w schodkowy z ośmioma sterczynami, z których co druga przestawiona jest osiowo o 45 stopni.
   Piotr Łukiewski, Przewodnik PTTK

www.przewodnicy.grudziadz.pl

Kościół p.w. Świętego Ducha znajduje się u zbiegu ulic Klasztornej i Wodnej, z dwóch stron stykając się z budynkami muzeum.

fot. A. Sikorska