KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. FRANCISZKA KSAWEREGO W GRUDZIĄDZU

zabytki architektury - budowle sakralne

Historia
Jezuici zostali sprowadzeni sprowadzili do Grudziądza w 1622 roku, z inicjatywy starosty rogozińskiego i pokrzywieńskiego - Jana Działyńskiego,  oraz ówczesnego biskupa chełmińskiego Jana Kuczborskiego. Początkowo otrzymali do dyspozycji jedynie kaplicę grobową rodu Działyńskich, dobudowaną do południowej nawy grudziądzkiej fary. Zakon Jezuitów, stanowiący po Soborze Trydenckim główne narzędzie kontrreformacji, miał w Grudziądzu stanowić przeciwwagę dla dominujących, także we władzach miejskich, protestantów. Mimo przywileju królewskiego Zygmunta III Wazy z 1630 r., zezwalającego Jezuitom na zakup gruntu pod budowę klasztoru i kościoła, wobec sprzeciwów zluteranizowanej Rady Miejskiej, nie udało się zakupić gruntów. Dlatego ostatecznie zakupu parceli na swoje nazwisko dokonał starosta Jan Działyński, który stał się też głównym fundatorem powstającej świątyni i kolegium.
   Kamień węgielny pod budowę kościoła położono w roku 1647, lecz śmierć fundatora i wojny - kozacka a potem szwedzka - spowodowały zaniechanie budowy kościoła. Do 1682 r. przygotowano tylko fundamenty. Budowę wznowiono kosztem Tomasza Działyńskiego, krajczego koronnego, późniejszego wojewody chełmińskiego. Z powodu wojny północnej na początku XVIII wieku, musiano ponownie przerwać budowę. Dokończenie murów i zwieńczenie dachem przypada na rok 1715, jednakże konsekracja nastąpiła dnia 13.12.1721 r. Budowę ostatecznie zakończono dopiero w 1723 r.
   Po rozbiorach Polski oraz kasacie zakonu jezuitów w 1781 r., kościół zamieniono na szkolny. Przez cały okres okupacji kościół pozostawał zamknięty. W sierpniu 1949 r. kościół przejęli od Jezuitów księża Marianie i uzyskał on status kościoła rektorskiego. Od 1963 r., na mocy dekretu biskupa chełmińskiego Kazimierza Kowalskiego, kościół stał się pierwszą w diecezji Kaplicą Wieczystej Adoracji Najświętszego Sakramentu. Od 1993 roku kościół pełni także funkcje kościoła garnizonowego parafii wojskowej w Grudziądzu.

Architektura
Kościół został wybudowany w stylu barokowym, jest nieorientowany. Świątynia jest w całości murowana z cegły i otynkowana. Jest to budowla jednonawowa z wyodrębnionym prezbiterium. Prostokątna i oszkarpowana nawa jest trójprzęsłowa, do niej przylega od zachodu węższe, jednoprzęsłowe, zamknięte prosto prezbiterium. Od północy do prezbiterium przylega z kolei kwadratowa zakrystia z lożą na piętrze. Fasada kościoła jest trójdzielna i dwukondygnacyjna, z pilastrami w strefie dolnej zdwojonymi toskańskimi, w strefie górnej jońskimi. Portal na osi elewacji zamknięty jest łukiem odcinkowym w potrójnym uszatym obramieniu, zwieńczony trójkątnym naczółkiem. Ponad portalem umieszczone zostało okno zamknięte półkoliście, a po bokach dwie pozorne wnęki dekorowane sztukaterią o motywach muszli i roślinności. W kondygnacji górnej, w jej dolnej partii został centralnie umieszczony otwór okienny z analogicznymi wnękami po bokach, zwieńczonymi trójkątnymi szczycikami, zdobionymi ornamentem roślinnym. Wyżej znajdują się trzy nisze muszlowe ujęte stiukową dekoracją. Mieszczą one barokowe rzeźby świętych: Ignacego Loyoli, Stanisława Kostki i Andrzeja Boboli. Odkryto to podczas ostatniego remontu fasady. W górnym fryzie znajduje się data 1715, a środową część fasady wieńczy trójkątny szczyt z monogramem IHS. Korpus nawowy i prezbiterium nakrywa wspólny dach siodłowy, nad zakrystią trójspadowy, a nad przybudówką pulpitowy, wszystkie kryte dachówką.
   Wnętrze kościoła przykryte jest sklepieniami: w prezbiterium krzyżowym z ozdobnymi listwami, a w nawie kolebkowym z lunetami na gurtach. Ściany zdobią zdwojone pilastry w porządku korynckim na wysokich cokołach, które dźwigają profilowany, zwielokrotniony gzyms. Między arkadami znajdują się arkadowe wnęki. Kościół jest ozdobiony ponadto licznymi stiukami o motywach roślinnych.

Zabytkowe wyposażenie
Największą ozdobą kościoła jest jego bardzo cenne i jednolite stylowo wyposażenie wnętrza. Wykonane zostało między rokiem 1715 a 1740 przez artystę gdańskiego Józefa Antoniego Krauze, w charakterystycznym dla schyłkowego baroku stylu regencyjnym, w tzw. manierze chińsko-japońskiej. Wystrój z motywami orientalnymi jest nieprzypadkowy, skoro patron kościoła św. Franciszek Ksawery był misjonarzem Dalekiego Wschodu. Elementy nawiązujące do kultury chińskiej spotkamy prawie na  każdym elemencie wystroju: na kolumnach ołtarza głównego, ambonie, konfesjonałach, parapecie i podniebiu chóru muzycznego.
   Ołtarz główny został ufundowany przez wojewodę chełmińskiego Jana Czapskiego, którego herb Leliwa znajdziemy w kartuszu na gzymsie wieńczącym I kondygnację. W centrum ołtarza umieszczony został cenny barokowy obraz patrona z II poł. XVII w. przewieziony z Jabłonowa, a należący pierwotnie do benedyktynek. W polach bocznych ołtarza znajdują się rzeźby świętych: Jana Chrzciciela, Piotra, Pawła i Jana Ewangelisty, a w górnej kondygnacji świętych: Floriana, Stanisława biskupa, Wojciecha i Kazimierza Królewicza. W zwieńczeniu znajduje się grupa Trójcy Świętej oraz figury świętych Grzegorza i Augustyna. Obrazy ołtarza głównego namalowane przez Steinera przedstawiają w polach bocznych Franciszka Borgię i św. Alojzego Gonzagę, a w górnej kondygnacji Matkę Boską objawiającą się św. Stanisławowi Kostce. Dwa ołtarze boczne dopełniają programu ikonograficznego świątyni. Prawy ołtarz zdobi obraz założyciela zakonu jezuitów Ignacego Loyoli oraz rzeźby ludzi różnych ras, symbolizujących cztery kontynenty objęte misjonarską działalnością Kościoła. Lewy ołtarz boczny zdobi obraz NMP Niepokalanie Poczętej i rzeźby krewnych Marii - św. Anny, Zachariasza, Joachima i Elżbiety. Ołtarze boczne wieńczą figury archaniołów Michała i Gabriela. W skład wystroju wchodzą także 4 barokowe konfesjonały z malowidłami obejmującymi sceny pasyjne w zapleckach oraz owalne medaliony.
Tomasz Simiński-Stanny, Przewodnik PTTK

www.przewodnicy.grudziadz.pl

Kościół znajduje się tuż obok fary, przy placu Miłośników Astronomii, u zbiegu ulic Ratuszowej i Kościelnej. Świątynię  można zwiedzać codziennie od świtu do zmierzchu,  dzięki trwającej Wieczystej Adoracji .

fot. A. Sikorska