Kościół p.w. św. Jana Ewangelisty w Mogilnie

KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JANA EWANGELISTY W MOGILNIE
kategoria:	zabytki architektury - budowle sakralne
opis:	Historia W miejscu, gdzie stoi klasztor, od VII wieku rósł obronny gród chroniony drewniano-ziemnym wałem, palisadą i fosą. W 1047 roku król Kazimierz Odnowiciel sprowadził do Mogilna benedyktynów, fundując jeden z pierwszych w Polsce klasztorów. Pierwsi mnisi pochodzili prawdopodobnie z Leodium, które należało do archidiecezji kolońskiej. Osiedli na wzgórzu w południowej części grodu, na półwyspie Jeziora Mogileńskiego. Wedle zamysłów władcy Mogilno miało być ośrodkiem misyjnym o strategicznym znaczeniu. Klasztor został hojnie uposażony (m.in. 23 wsie w Wielkopolsce i na Kujawach oraz 7 koło Płocka), ponadto czerpał dochody z ceł i myta na przeprawach rzecznych. Aż do XIII wieku mnisi mieszkali w drewnianych chatach. Zgodnie ze zwyczajem najpierw postawili w XI wieku pierwotną świątynię, którą była duża trójnawowa bazylika z transeptem, prezbiterium zamkniętym absydą oraz jedną wieżą od strony zachodniej. Po zniszczeniu w 1225 roku w czasie wojny domowej przez księcia Władysława Odonica kościół przebudowano, a wały obronne drewniano-ziemne, zastąpiono potężnym murem kamiennym. Po pożarze w XV wieku kościół otrzymał nowe, gotyckie sklepienie. Obecny wygląd kościół otrzymał w drugiej połowie XVIII w., w trakcie jego przebudowy, gdy zyskał barokowe formy. Wzniesiono wówczas wieże, a w 1913 roku dobudowano przed fasadą neobarokowy przedsionek. W 1833 r. Prusacy zlikwidowali opactwo. Funkcjonowała tu parafia katolicka (i dziś funkcjonuje) oraz ewangelicka, a nawet szpital. W odrodzonej międzywojennej Polsce w budynkach poklasztornych ulokowano przytułek dla kobiet i szkołę. Podczas okupacji hitlerowskiej klasztor stał się obozem dla jeńców angielskich, a od 1943 roku przekształcono go w szpital dla żołnierzy niemieckich. Architektura Pierwotna, trójnawowa kamienna świątynia z drugiej połowy XI wieku, typu bazylikowego miała od wschodu prezbiterium z półkolistą absydą (półkolistym zamknięciem), pośrodku transept także z absydami, trójprzęsłowy korpus nawowy, wieżę od zachodu oraz dwie podziemne krypty. Jedynym w swoim rodzaju rozwiązaniem było dwupoziomowe prezbiterium. Po tym pierwszym kościele pozostała dolna część murów obwodowych z czasów granitowych oraz fundamenty zlikwidowanego transeptu. Zaraz za bramą wjazdową, po lewej stronie wyeksponowano zarys dawnych murów kościoła, fundamenty późnoromańskiej (być może również pełniącej funkcje obronne) oszkarpowanej wieży i położenie północnej części transeptu z pierwszego okresu istnienia świątyni. Na romański styl budowy wskazują z zewnątrz kamienne fragmenty północnych ścian prezbiterium i nawy bocznej, a także zamykająca kościół od wschodu półkolista absyda z ciosów granitowych i niewielkie okienka (niektóre zamurowane). Ceglana nadbudowa ścian pochodzi z czasów późnoromańskiej przebudowy w drugiej połowie XIII wieku (na absydzie zachowały się fragmenty fryzu arkadkowego z tego okresu). Późniejsze wieki przyniosły wiele dalszych przeróbek m.in. w okresie przebudowy późnogotyckiej i barokowej oraz podczas remontów w XIX i XX wieku: okna o wykroju barokowym przebito w starych murach romańskich i gotyckich. Natomiast w ścianie północnej znajduje się też zamurowany portal gotycki o hakowatym wykroju. Fasada zachodnia, utrzymana w uproszczonych formach późnobarokowych, jest szersza od samego kościoła. W jej części środkowej zachowano fragment nietynkowanej ściany gotyckiej (z wtórnie umieszczonym oknem), wyżej widoczny jest szczyt o falistym gzymsie). Po bokach znajdują dwie niezbyt wysokie wieże o dzwonowatych hełmach pokrytych blachą, wzniesione w latach 1793-1797 po rozebraniu wieży romańskiej. Przed linią fasady wysunięty jest płytki przedsionek o neobarokowej formie dobudowany w 1913 roku w związku z przebiciem nowego wejścia do kościoła. Plan obecnego kościoła częściowo pierwotny układ romański. Tworzą go: trzynawowy korpus oraz prezbiterium zakończone półkolistą absydą, nieco szersze od nawy głównej. Wewnętrzne ściany otynkowano oprócz fragmentu z prawej strony oraz pary czworobocznych filarów przednich, gdzie pozostawiono granitowe mury romańskie. Tylne filary wykonane z cegieł, mają rzut zbliżony do ośmioboku; odsłonięte na nich fragmenty z napisami z XVI wieku, zapewne nagrobnymi (dla ochrony część z nich umieszczono za szkłem). Sklepienia świątyni w większości pochodzą z czasów przebudowy późnogotyckiej (I połowa XVI w.). Prezbiterium i nawę główną nakryto sklepieniami gwiaździstymi, węższe o połowę nawy boczne kryształowymi. Sklepienie hemisferyczne absydy, podobnie jak cztery wsporniki po dawnym sklepieniu prezbiterium, powstało w czasach romańskich. Do kościoła przylega trójskrzydłowy dawny klasztor, którego skrzydła wschodnie i południowe powstały w XVI wieku, natomiast część zachodnia pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Później był kilkakrotnie przekształcony, w związku z czym charakter późnobarokowy jest nieco zatarty. Także tylko częściowo zachowała się stolarka okienna z tego okresu. Za czasów benedyktyńskich, w części południowej znajdowało się mieszkanie opata, refektarz i kuchnia, od wschodu dormitorium (sypialnia zakonników) i pomieszczenie dla służby a od strony zachodniej pomieszczenia pomocnicze (m.in. furta, która dziś służy jako wejście do pomieszczeń parafii). Komunikację zapewniał przechodzący przez wszystkie trzy skrzydła krużganek, dziś częściowo przegrodzony ściankami działowymi. Klasztor wraz z kościołem tworzy plan nieregularnego czworoboku, co dobrze widać na niewielkim dziedzińcu wewnętrznym (wirydarzu). Archeolodzy pod kierownictwem profesor Jadwigi Chudziakowej z toruńskiego UMK w latach 1970-1975, odkryli i zrekonstruowali tu głęboką na 8 metrów (w średniowieczu była głębsza o 6 metrów) okrągłą studnię, która obudowana ciosami kamienia jest najstarszą w Polsce i pochodzi z XI wieku. Czterysta lat później, przestała być używana i została zasypana, gdyż klasztor miał już wodociągi. Wyposażenie wnętrza Wyposażenie wnętrza kościoła p.w. św. Jana Ewangelisty w Mogilnie pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku. Ołtarz główny z 4 ćw. XVIII wieku jest rokokowy, z drewna i obejmuje całą ścianę absydy. Ma nietypowy, półkolisty kształt; między kolumnami ustawiono w nim rzeźby czterech nieidentyfikowanych świętych papieży i dwóch świętych biskupów wywodzących się z zakonu benedyktynów, pośrodku (za zasłoną) znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie śnieżnej z I ćwierci XVII wieku w sukience z drugiej połowy XVIII wieku. W podstawie ołtarza płaskorzeźba Ostatniej Wieczerzy według obrazu Leonarda da Vinci z 1884 roku. W górnej części witraż z Chrystusem Ukrzyżowanym z 1890 roku. Za ołtarzem, we wnękach, późnobarokowe rzeźby MB Bolesnej i św. Jana Ewangelisty z drugiej połowy XVIII wieku, związane z krucyfiksem znajdującym się pierwotnie w miejscu witraża, a obecnie w kruchcie. Po bokach prezbiterium stoją dwurzędowe stalle z rzeźbami świętych benedyktyńskich z lat ok. 1760-1770. Umieszczone skośnie ołtarze boczne z 4 ćw. XVIII w. uzupełniają kompozycyjnie ołtarz główny. W lewym znajduje się obraz św. Benedykta a w prawym obraz św. Scholastyka (w zwieńczeniach owalne wizerunki św. zakonników). Po prawej stronie nawy głównej zawieszona jest rokokowa ambona z XVIII w. z rzeźbą Chrystusa Zbawiciela na baldachimie. Na ścianach prezbiterium i nawy głównej znajduje się dwanaście drewnianych zacheuszków w kształcie owalnych medalionów z krzyżami benedyktyńskimi w ozdobnych obramowaniach. W prawej nawie zachował się prowadzący do krużganka ceglany portal z pierwszej połowy XVI wieku, z przodu zaś stoi chrzcielnica wykonana w 1896 roku. Z tyłu kościoła znajduje się kruchta międzywieżowa, a nad nią chór muzyczny, którego późnorenesansowa balustrada została ufundowana przed 1625 r. przez opata Andrzeja Wilczyńskiego (jego herb Poraj widnieje w środkowym polu). Wtórnie umieszczono na niej dwie późnogotyckie rzeźby świętych. Znajdujący się na chórze prospekt organowy wykonano w pierwszej połowie XVII wieku (w okresie późniejszym został przekształcony i uzupełniony barokową rzeźbą anioła), natomiast same organy pochodzą z 1900 roku. Pod chórem, nad głównym wejściem do kościoła widnieje malowidło ścienne w 1814 roku przez Jana Okrolniewicza z Gniezna. W jego części środkowej umieszczono Bolesława Śmiałego na tle uproszczonej panoramy Mogilna oraz aniołki trzymające widok klasztoru i listę ówczesnych zakonników, a w polach bocznych sceny z życia króla i św. Stanisława m.in.: Św. Stanisław z Piotrowinem, Zabójstwo św. Stanisława, Pielgrzymka i pokuta w Osjaku oraz śmierć. W kruchcie pod chórem wyeksponowano fragment kamiennej ściany romańskiej, na której odkryto ślady polichromii z XVI wieku. Po bokach kruchty kościoła usytuowane są dwie kwadratowe kaplice. Południowa jest pamiątką obchodzonego w 1900 r, Roku Świętego, a urządził ją ksiądz Piotr Wawrzyniak, ówczesny proboszcz mogileński, co upamiętniono tablicą. Kaplicę północną nakrywa sklepienie żagliste z 1913 roku. Na uwagę zasługuje w niej barokowy obraz MB Bolesnej z II połowy XVII w., w sukience srebrnej wykonanej ok. 1700 roku. Pod posadzką kościoła w krypcie wschodniej, która jest najstarszą częścią świątyni, przechowywana jest trumienka z kośćmi Maura, jednego z braci zakonnych. Żył on w klasztorze w XVII wieku. Ponieważ tak samo nazywał się pierwszy uczeń św. Benedykta z Nursji, założyciela zakonu benedyktynów (ok. 529 r.), toteż prędko rozeszła się legenda, że to jego właśnie szczątki znajdują się w mogileńskim klasztorze. W sąsiedniej krypcie jest wystawa dokumentująca wykopaliska. Najciekawszy eksponat to kopia glinianej akwamanii z XII wieku - naczynia liturgicznego na wodę w kształcie zwierzęcia, znaleziona w grobowcu jednego z opatów (oryginał w Toruniu). Natomiast w kruchcie zachodniej, odkrytej w 1913 roku, zachowało sie sklepienie krzyżowe z kamienia i martwicy wapiennej podparte masywnym kamiennym filarem z XI wieku (jednym z najstarszych w Polsce). Interesująca jest też "kotłownia" z końca XIII wieku. Z komory nad piecem kamiennymi rurami ciepłe powietrze płynęło do klasztornych pomieszczeń. Najcieplej miał opat, mieszkający tuż nad ogniem, a najzimniej klerycy ze wschodniego skrzydła i służba. Piec zbudowany jest z cegły tzw. palcówki - widać na niej ślady palców odciśnięte przez rzemieślnika.
źródło:	Cisowski K., Gniezno, Bydgoszcz oraz Inowrocław i okolice, Inowrocław, 2000 Łęcki W., Szlak Piastowski, Poznań, 1979 Konieczka D., Benedyktyni mogileńscy, Poznań, 2005 http://www.klasztor.mogilno.com.pl
jak trafić:	Kościół p.w. św. Jana Ewangelisty i klasztor pobenedyktyński znajdują się w południowo-wschodniej części Mogilna, przy ulicy Benedyktyńskiej 24. Zabudowania wznoszą się na pagórku wyniesionym ponad jezioro. Granicę klasztoru wyznacza mur z drugiej połowy XVIII wieku, na którym widnieje data remontu: 1934. Wejście prowadzi od północy, gdzie dawniej znajdował się most przez fosę (zasypaną w 1899 roku). Trójdzielna brama pochodzi z końca XVIII wieku, a dzisiejszą formę otrzymała w czasie przebudowy w 1913 roku (data 1065 na niej przypomina fakt ufundowania opactwa w XI wieku).
zdjęcie:	fot. ze strony http://klasztor.adwanet.pl