KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. BONAWENTURY W PAKOŚCI I KALWARIA PAKOSKA
pow. Inowrocław

zabytki architektury - budowle sakralne

Kościół p.w. św. Bonawentury w Pakości został zbudowany w 1636 roku na miejscu nieistniejącego zamku. Fasada frontowa posiada skromne cechy stylu renesansowego.
   Wnętrze pochodzi z XVIII wieku i utrzymane jest w stylu rokokowym. Bardzo ciekawy jest ołtarz główny, rokokowy z 1780 roku. W polu środkowym znajduje się krucyfiks, po bokach figury Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty oraz św. Franciszka, św. Jana od Krzyża, w zwieńczeniu Boga Ojca i dwóch aniołów. Na ołtarzu dwa relikwiarze rokokowe św. Felicjana i św. Kandydy (owalne przy tabernakulum). Ołtarzy bocznych jest cztery: dwa lewe i dwa prawe. W ołtarzu bocznym lewym (bliżej ołtarza głównego), w polu środkowym znajduje się św. Józef z Dzieciątkiem, na zasuwie św. Bonawentura, a w zwieńczeniu nierozpoznany zakonnik; a w ołtarzu bocznym lewym (bliżej nawy głównej), w polu środkowym umieszczona jest Matka Boska Nieustającej Pomocy, na zasuwie św. Tadeusz, w zwieńczeniu nierozpoznany zakonnik. W ołtarzu bocznym prawym (bliżej nawy), w centrum znajduje się św. Antoni, na zasuwie św. Walenty, w zwieńczeniu św. Klara; a w ołtarzu bocznym prawym (bliżej ołtarza), w polu środkowym znajduje się Stygmatyzacja św. Franciszka, w zwieńczeniu św. Piotr z Alkantary. W prezbiterium jest też fotel późnorenesansowy z pierwszej połowy XVII wieku z herbem Nałęcz.
   W kaplicy Matki Boskiej Pakoskiej, która wzniesiona została z wykorzystaniem gotyckich murów dawnej wieży zamkowej z drugiej połowy XIV wieku znajduje się m.in. renesansowo - barokowa krata z połowy XVII wieku, z malowanym medalionem, z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem w glorii (w wejściu). Interesujące są też obrazki ze scenami z życia Maryi, które zobaczyć można w ościeżach i podłuczu arkady a przede wszystkim ołtarz klasycystyczny z końca XVIII wieku. W polu środkowym znajduje się rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z I połowy XVII wieku. W zwieńczeniu umieszczony został obraz świętej Katarzyny. Oprócz tego są w kaplicy ławy rokokowe z około 1768 roku i konfesjonały z 1780 roku a na zewnątrz kaplicy jest  epitafium z czarnego marmuru Katarzyny z Witosławskich Działyńskiej, wojewodziny brzesko - kujawskiej, dobrodziejki konwentu. W nawie głównej znajduje się ambona z rzeźbami św. Bonawentury i puttów na baldachimie, nad wejściem do kaplicy - obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem Bartłomieja Strobla, a na ścianie bocznej po prawej stronie  - epitafium mieszczki Barbary z Kowalkiewiczów Kawczyńskiej.
   Ponadto w zakrystii znajdują się dwie wieloszufladowe komody rokokowe o ażurowych zwieńczeniach oraz wiążąca się z nimi boazeria. W skarbcu kościelnym przechowywany jest m.in. srebrny krzyż relikwiarzowy z relikwiami drzewa Krzyża Świętego, piękna monstrancja barokowa z XVIII wieku oraz zabytkowe kielichy mszalne.

Kalwaria Pakoska to najstarsza - po zebrzydowskiej - kalwaria w Polsce. Pomysłodawcą zbudowania kalwarii był miejscowy proboszcz ksiądz Wojciech Kęsicki. Ten zamysł poparła władająca Pakością od początku XVII wieku rodzina Działyńskich. Ich ambicją było wzorowanie się na fundacji czołowego magnata tych czasów, Mikołaja Zebrzydowskiego, który w 1600 roku rozpoczął budowę słynnej kalwarii w swoich dobrach pod Krakowem.
   Realizacja takiego założenia wymagała dużych nakładów finansowych oraz znajomości pierwowzoru jerozolimskiej drogi krzyżowej. Pomocne w tym było dzieło niderlandzkiego mnicha Andychomiusza pt. "Jeruzalem, jakie było za czasów Chrystusa Pana".  Na wschodnim brzegu Noteci, która w ramach założenia stała się ewangelicznym Cedronem, pojawiła się Góra Oliwna z Ogrodem Getsemańskim i miejscem Wniebowstąpienia, zaś na zachód od rzeki umiejscowiono biblijne miasto Jeruzalem z przylegającą do niego od południa górą Syjon, a od zachodu Golgotą, wyznaczoną na pokaźnym wzniesieniu, zwanym Wzgórzem Ludkowskim. W 1628 roku proboszcz Kęsicki odprawił na prowizorycznie wyznaczonych ścieżkach pierwszą drogę krzyżową, a rok później Michał Działyński ofiarował ziemię, na której wyznaczono stacje. W 1631 roku fundację uznał arcybiskup gnieźnieński. Dzięki jego pozwoleniu i  zabiegom biskupa chełmińskiego Kaspra Działyńskiego sprowadzono do Pakości zakon franciszkanów - reformatorów, którym zamierzano oddać w opiekę powstającą kalwarię. Jeszcze w tym samym roku Działyńscy przekazali  zniszczone zamczysko zakonnikom, którzy na fundamentach kazimierzowskiego grodu rozpoczęli budowę klasztoru oraz kościoła p.w. św. Bonawentury. Franciszkanie nie przejęli od razu opieki nad kalwarią - jej rozbudową kierował, aż do swej śmierci w 1647 roku, ksiądz Kęsicki. Do tego czasu zdołał  wybudować po wschodniej stronie Noteci kaplice Ogrodu Getsemańskiego, Bramy Jerozolimskiej, Pocałunku Judasza, Wniebowzięcia NMP i Wniebowstąpienia Pańskiego. W szybkim zakończeniu dzieła przeszkodziła wojna szwedzko - polska (1655-1660), podczas której niektóre budowle zostały zniszczone bądź uszkodzone.
   Prace kontynuowano od 1661 roku i na wschodnim brzegu Noteci wzniesiono na nowo kaplicę Wniebowstąpienia, a prawdopodobnie także kaplicę Ogrodu Getsemańskiego. Niestety te nowe różniły się od manierystycznych kaplic powstałych przed 1647 r., ponieważ reprezentowały skromny, wczesnobarokowy styl. Cały czas trwały prace, mające na celu osuszenie podmokłych terenów na prawym brzegu Noteci, gdzie miało powstać ''miasto Jeruzalem". Tam właśnie w  roku 1661 ukończono budowę kaplicy Drugiego Upadku Chrystusa, a do końca XVII wieku zbudowano resztę kaplic, wraz z kościołem Ukrzyżowania na Wzgórzu Ludkowskim, czyli kalwaryjskiej Golgocie. Największymi dobroczyńcami byli  Działyńscy, którzy w XVIII wieku przeprowadzili renowację całego założenia, rozbudowę klasztoru i zakonnego kościoła, a także ufundowali barokowe i rokokowe wyposażenie poszczególnych kaplic.
   Kalwaria pakoska szybko stała się miejscem pielgrzymek ludności, która podążała tutaj z Wielkopolski, Mazowsza a nawet Małopolski i dalekich Węgier. O rosnącej sławie tego miejsca świadczą przechowywane dzisiaj przez zakonników wota od cudownie uzdrowionych pątników. Szczególną rolę kalwaria pakoska odegrała w XIX wieku, kiedy to była patriotycznych manifestacji Polaków (w 1864 r. po upadku powstania styczniowego doszło tutaj do walk z wojskiem pruskim).
   W 1918 roku po uzyskaniu niepodległości przez Polskę, stan kaplic kalwaryjskich był opłakany. Dzięki staraniom kolejnego zasłużonego dla Pakości proboszcza - księdza Kiełczewskiego - w latach 1926 - 1929 przeprowadzono gruntowną renowacje większości kaplic. Ponownie odnowiono je w 1970 roku, gdy opiekę nad kalwarią przejęli ojcowie reformaci.
   Dziś  na  kalwarię   składa   się   zespół  24 kaplic  oraz  kościół  Ukrzyżowania.  (zobacz plan kalwarii). 
Kilka kaplic to budowle o cechach późnomanierystycznych - ich najlepszym przykładem jest zbudowana przed 1647 rokiem na wschodnim brzegu Noteci kaplica Wniebowzięcia, z bogatym szczytem fasady, którego spływy przechodzą w ozdobne głowy smoków i rozety. W przestronnym wnętrzu godna uwagi jest podwieszona u sklepienia barokowa rzeźba Wniebowzięcia NMP, unoszonej do nieba w otoczeniu 4 aniołów. Niedaleko tej budowli znajduje się mała kapliczka Pocałunku Judasza, mieszcząca w sobie jedynie barokowy obraz, przedstawiający moment pojmania Chrystusa. Najprawdopodobniej styl manierystyczny reprezentowała zbudowana przed 1660 rokiem kaplica Bramy Jerozolimskiej, która położona w sąsiedztwie Noteci, została wraz z mostem zniszczona w 1939 roku. Na wschód od Noteci, na granicy miasta, znajduje się ciekawa kaplica Wniebowstąpienia, zajmująca fragment niewielkiego wzniesienia, zbudowana po szwedzkim potopie na miejscu starszej. Ozdobiona pilastrami i ozdobnymi gzymsami, jest przykładem wczesnego stylu barokowego. Z wyposażenia zachował się rokokowy ołtarz z II połowy XVIII wieku. Uwagę zwraca położona w sąsiedztwie mogiła konfederatów barskich z pamiątkowym głazem ustawionym w 1922 roku. Do ciekawych kaplic zbudowanych po 1661 roku należy kaplica Dworzec Piłata, zbudowana na planie równoramiennego krzyża greckiego z górującą nad dachem smukłą wieżyczką. Nad wejściem widnieje barokowo - ludowa rzeźba Chrystusa z XVIII wieku, wewnątrz interesujące są barokowe obrazy przedstawiające mękę Chrystusa. Położona opodal kaplica Pałac Heroda przyciąga swoją oryginalną fasadą i dachem, nawiązującym do bań prawosławnych cerkwi. Znajdujące się niedaleko Pałacu Heroda kaplice Pierwszego Upadku, Spotkania z Matką, Cyrenejczyka są identyczne  i posiadają niewiele cech stylowych. Natomiast kaplica Wieczernika, zbudowana w II połowie XVII wieku i pochodząca z tego samego okresu kaplica Domu Kajfasza położone są na południe od głównego kompleksu kaplic. Kaplica Wieczernika jest jedną z największych budowli kalwarii pakoskiej, a w swoim wnętrzu kryje barokowe wyposażenie: XVIII-wieczny ołtarz z malowidłem Ostatniej Wieczerzy, przenośną ambonę i konfesjonał. Sąsiednia Kaplica Domu Kajfasza jest zbudowana na rzucie kwadratu i przylega do niej cela, odgrodzona od głównego pomieszczenia ozdobną kratą, za którą znajduje się rzeźba uwięzionego Chrystusa, pochodząca z XVIII wieku. Na szczególną uwagę zasługuje zespół kaplic zbudowanych na Wzgórzu Ludkowskim - pakoskiej Golgocie, z górującym nad okolicą kościołem Ukrzyżowania, konsekrowanym w 1691 roku. Jest on największą budowlą Kalwarii, czteroprzęsłową, zamkniętą trójbocznie od wschodu, posiadającą cenne zabytki: ołtarz w formie skały z umieszczonymi na niej barokowymi rzeźbami Ukrzyżowanego Chrystusa, dwóch łotrów i stojącymi pod krzyżami Matką Bożą i św. Janem oraz bogato zdobione rokokowe ołtarze boczne z II połowy XVIII wieku. Spośród innych kaplic kalwaryjskiego wzgórza, zbudowanych po 1661 roku wyróżnia się wieloboczny Grób Chrystusa, podzielony wewnątrz na dwa pomieszczenia - kaplicę Anioła pilnującego wejścia i właściwy grób z wyrzeźbionym ciałem martwego Chrystusa, strzeżonym przez dwóch rzymskich legionistów. Pozostałe kapliczki prezentują niewielką wartość artystyczną i umiejscowione są na stoku wzgórza, które jest jednocześnie cmentarzem, kryjącym szczątki wielu zasłużonych pakoszczan.
   Wzgórze Golgota jest ostatnim punktem kalwaryjskich uroczystości, które odbywają się w Pakości kilka razy w roku. Te największe, związane z odpustami: 3 maja i 14 września ściągają jak dawniej wielu pielgrzymów z całej Polski.

Cisowski K., Gniezno, Bydgoszcz oraz Inowrocław i okolice, Inowrocław, 2000
Targowski M., Kalwaria Pakoska, Pomorze i Kujawy,1999, nr 5(6)

Pakość położona jest na zachodnim brzegu Noteci, 11 km na północny zachód od Inowrocławia, przy starym trakcie prowadzącym do Gniezna. Dojazd do Pakości drogą krajową nr 251 ze Żnina lub Inowrocławia. Osoby, które nie posiadają własnego środka transportu powinny skorzystać z autobusów PKS, dojeżdżających tutaj z Inowrocławia. Kościół p.w. św. Bonawentury w Pakości położony jest na północ od rynku, nad Notecią.
 

  fot. ze strony:  www.pakosc.pl