miejsca pamięci narodowej

W kwietniu 1920 r., w obliczu bolszewickiego zagrożenia , między Polską i Ukraińską Republiką Ludową została podpisana ugoda o wspólnej walce z wrogiem. Wojna zakończyła się jesienią zawarciem polsko-bolszewickiego rozejmu. Żołnierze Amii URL Symona Petlury zostali wtedy internowani w kilku obozach na terenie Polski. 4 Dywizja Kijowska i 6 Dywizja Strzelecka 5 grudnia przybyła do Aleksandrowa Kujawskiego. Komendantem aleksandrowskiego Obozu nr 6 został gen. Marko Bezruczko. Żołnierzy rozmieszczono w dwóch dużych barakach według przynależności wojskowej. W obozie znalazło się 3528 osób, w tym 900 oficerów i 2504 szeregowych oraz 95 kobiet i 29 dzieci z rodzin wyższego dowództwa.
   Wiosną i latem 1921 r. liczba internowanych znacznie zmalała - władze polskie kierowały ich do prac polowych i budowlanych, przy okazji wiele osób znalazło dla siebie zatrudnienie i nie wróciło do obozu. W grudniu 1921 r. pozostałe 1861 osób przeniesiono do obozu w Szczypiornie k. Kalisza. W Aleksandrowie i okolicy pozostało ok. 140 ukraińskich uchodźców, którzy założyli tu oddział wiodącej organizacji emigracyjnej - Ukraińskiego Komitetu Centralnego.
   Zmarłych internowanych żołnierzy grzebano na przyległym obozowym cmentarzu, na którym ich towarzysze usypali kurhan zwieńczony czarnym zaporoskim krzyżem z tryzubem. Poświęconym 18 września 1921 r. cmentarzem, zwanym Kozacką Mogiłą, opiekowali się Ukraińcy rozproszeni wokół Aleksandrowa Kujawskiego, Inowrocławia i Torunia. Na początku czerwca każdego roku zbierali się tu, by oddać hołd tym, którzy oddali swe życie za wolność Ukrainy. Gdy po drugiej wojnie światowej ich zabrakło, zapomniany cmentarz popadł w ruinę.
   Wiosną 1991 r., z inicjatywy i za sprawą Emiliana Wyszki, rozpoczęto przygotowania do odbudowy cmentarza. Zajęły się tym m.in. władze Aleksandrowa, a ze strony ukraińskiej inicjatywie patronował Związek Ukraińców w Polsce, Komitet Pamięci Narodowej oraz Ambasada Ukrainy. Prace renowacyjne wykonała lwowska firma "Nekropolis". Na pomniku widnieje napis: "Powiedzcie, gdy wrócicie na Ukrainę, że myśmy spełnili swój obowiązek i dla jej życia zginęli". Uroczyste poświęcenie odrestaurowanego cmentarza odbyło się 12 czerwca 1993 r. Została odnowiona również przedwojenna tradycja - w każdą pierwszą sobotę czerwca przy Kozackiej Mogile odbywa się Nabożeństwo Ekumeniczne.