POMNIK NA MIEJSCU STRACEŃ W DOLINIE ŚMIERCI W BYDGOSZCZY
miejsca pamięci narodowej
Dolina Śmierci została wybrana jako kolejny z grobów dla ofiar masowych zbrodni z powodu przepełnienia ciałami pozostałych m.in. w Tryszczynie czy Borównie. Jest to miejsce ustronne - dolina leżąca pośród wzgórz Miedzynia. 7 października 1939 roku robotnicy z Arbeitsdienstu zaczęli kopać w tym miejscu 150-metrowe rowy, po obu stronach drogi z Czarnówka do Miedzynia.
Ofiarami były osoby wymienione w Fahndungsbuch – spisie osób przeznaczonych do stracenia, przygotowanym przed wojną przez centralne ośrodki kierownicze III Rzeszy. Pozostałe ofiary figurowały na listach przygotowanych dla gestapo już w czasie wojny, z adnotacją natychmiastowego aresztowania. Należeli do niego wszyscy, którzy w oczach hitlerowców stwarzali jakiekolwiek niebezpieczeństwo ze względu na swoje stanowisko, wykształcenie, pozycję społeczną czy polityczną (głównie nauczyciele, urzędnicy, inteligenci i księża) oraz Żydzi. Bywały jednak przypadki ofiar, które zginęły w wyniku samosądów Selbstschutzu, czyli lokalnej policji, składającej się z zamieszkałych na tym terenie przedstawicieli mniejszości niemieckiej (Volksdeutschów).
Przyszłe ofiary zostały aresztowane podczas licznych łapanek i obław mieszkańców Bydgoszczy i okolic. Umieszczano ich później w różnych budynkach i ogrodzonych miejscach, gdzie dokonywano segregacji. Główne takie zgrupowanie osób uwięzionych po dokonaniu pierwszej segregacji znajdowało się w koszarach 15 pułku artylerii lekkiej, przy al. 1 Maja (obecnej ul. Gdańskiej). Stąd i z podobnych miejsc internowanych przewożono do Doliny Śmierci. Tam ich wysadzano, konfiskowano odzież, kosztowności i doprowadzając do fizycznego zmęczenia prowadzono do rowów. Egzekucji dokonywano głównie strzałem lub uderzeniem tępym narzędziem (jak kolba karabinu) w tył głowy.
Terminy egzekucji dokonanych przez Niemców na obywatelach polskich:
10 października
12 października (egzekucja Żydów)
21 października
25 października
1 listopada
11 listopada (ostatnia egzekucja)
Wśród zamordowanych w Dolinie Śmierci znajdowała się elita umysłowa przedwojennej Bydgoszczy, m.in.: Tytus Jemielewski, ostatni przedwojenny dyrektor Państwowego Liceum Rolniczego w Bydgoszczy i radca Wielkopolskiej Izby Rolniczej, poseł do Sejmu z ramienia PSL "Wyzwolenie"; Antoni Jobke, pedagog, kierownik szkoły powszechnej im. T. Kościuszki w Bydgoszczy, ul. Bernardyńska 5; Zygmunt Polakowski, dyrektor Gimnazjum Klasycznego w Bydgoszczy przy placu Wolności 9; Narcyz Weimann, założyciel i długoletni dyrektor Publicznej i Średniej Szkoły Zawodowej w Bydgoszczy; Wincenty Michalak, kierownik szkoły powszechnej w Bydgoszczy, ul. Fordońska 126; Antoni Zawadzki, kierownik szkoły powszechnej im. Królowej Jadwigi w Bydgoszczy, ul. Karpacka 52/54; Jan Utecht, kierownik szkoły powszechnej specjalnej w Bydgoszczy, ul. Dworcowa 78; Tadeusz Raczkowski, dyrektor Szkoły Rolniczej w Bydgoszczy, ul. Nowodworska 11; Michał Porzych, kierownik szkoły powszechnej im. Św. Jana w Bydgoszczy, ul. Świętojańska 20; Łucjan Cieszyński, kierownik szkoły powszechnej im. J. Słowackiego w Bydgoszczy, ul. Nakielska 11; Józef Gauza, kierownik szkoły powszechnej im. St. Staszica w Bydgoszczy, ul. Dworcowa 82; Czesław Lorkowski, kierownik szkoły powszechnej im. St. Batorego w Bydgoszczy, ul. Nowogrodzka 3; Antoni Menzel, kierownik szkoły powszechnej im. Ks. Piramowicza w Bydgoszczy, plac Kościeleckich 8; Florian Jurski, kierownik szkoły powszechnej w Bydgoszczy, ul. Witebska 10; Jan Kaczor, dyrektor gimnazjum im. M. Kopernika w Bydgoszczy; Ignacy Gruszczyński, dyrektor Szkoły Publicznej nr 1 w Bydgoszczy, ul. Konarskiego 2 oraz wielu nauczycieli, katechetów, adwokatów i urzędników.
W toku przeprowadzonych w tej sprawie badań i śledztw ustalono, że za zbrodnie popełnione w Dolinie Śmierci głównymi odpowiedzialnymi są:
Ludolf von Alvensleben – dowódca pomorskiego oddziału Selbstschutzu
Jakub Löllgen – dowódca 20-osobowej grupy operacyjnej oddziału Einsatzkommando 16 z Gdańska
Pozostałe znaczące osoby uczestniczące w tym procederze to:
SS-Sturmbannführerzy: Spaarmann, Meier, Schnugg – dowódcy bydgoskiego oddziału Selbstschutzu
SS-mann Baks – komendant tymczasowego obozu dla internowanych w koszarach 15 pułku artylerii lekkiej, członek specjalnej grupy egzekucyjnej
Volksdeutsche: Wilhelm Neumann, Herbert Beitsch
Otto Erlichmann – burmistrz Fordonu
Walter Gassmann – dowódca fordońskiego oddziału Selbstschutzu
Przed sądem w RFN w 1967 roku stanęli jedynie Jakub Löllgen i Horst Eichler (jego zastępca). Akt oskarżenia zarzucał spowodowanie w akcjach eksterminacyjnych w Bydgoszczy śmierci w sposób podstępny i z niskich pobudek 349 osób w tym 74 nauczycieli, 3 lekarzy i prezydenta miasta Leona Barciszewskiego. Obaj oskarżeni zostali uniewinnieni przez sąd przysięgłych, który stwierdził, że działali pod przymusem przełożonych.
Ekshumacje zwłok przeprowadzono w dniach od 28 kwietnia do 2 maja 1947 roku z wyłączeniem 1 maja. Odbywało się to przy udziale członków Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Bydgoszczy, sędziów i lekarzy oraz krewnych i innych osób będących w stanie zidentyfikować ofiary. Ekshumacje dokonano tylko we wspomnianych rowach, skąd łącznie wydobyto 306 zwłok. Spośród nich rozpoznano 39 zamordowanych. Łączna liczba ofiar Doliny Śmierci jest nieuzgodniona. Są to przykładowo liczby 4942 i 6600 osób. Zamordowano ogółem 3000 Polaków i Żydów. Zwłoki ekshumowanych uroczyście pochowano na cmentarzu honorowym na Wzgórzu Wolności w Bydgoszczy. W pobliżu Doliny Śmierci postawiono pomnik, na którym są wymienione zamordowane osoby. Na nim też widnieje informacja: "Fordońska Dolina śmierci. Miejsce straceń 1200 obywateli polskich. 12 października - 11 listopada 1939"
www.dolinasmierci.pl
fot. ze strony http://62.121.133.74/~marcin
