POMNIK WALKI I MĘCZEŃSTWA ZIEMI BYDGOSKIEJ W BYDGOSZCZY
miejsca pamięci narodowej
Pomnik na Starym Rynku ustawiono dla upamiętnienia publicznych egzekucji, jakie na nim przeprowadzono 8-9 września 1939 r. Dodatkowo w 1940 r. władze hitlerowskie dokonały rozbiórki całej zachodniej pierzei Starego Rynku wraz z kościołem pojezuickim, przed którym egzekucje te przeprowadzano. Celem upamiętnienia tych tragicznych wydarzeń Zarząd Miasta ufundował w 1946 r. granitową czarną płytę, ułożoną na niskim cokole, usytuowaną na skwerze przed ratuszem na Starym Rynku. Na niej wyryto krzyż i napis następującej treści: "Miejsce Uświęcone Męczeńską Krwią Polaków Walczących o Wolność". Płyta pamiątkowa przetrwała do czasu ustawienia nowego pomnika.
W 1963 r. ogłoszony został konkurs na pomnik poświęcony ofiarom tego okresu. Z nadesłanych prac wybrano projekt Wacława Kowalika przedstawiający stojącą postać "Nike" na wysokim obelisku, ozdobionym płaskorzeźbami. W prawej, opuszczonej ręce, trzymała ona nagi miecz, skierowany do tyłu, w lewej, uniesionej do góry, bukiet kwiatów. Pomnik miał stanąć na Starym Rynku przed budynkiem biblioteki. Do realizacji wyłonionego w konkursie projektu pomnika nie doszło, zaś do Bydgoszczy trafił pomnik przeznaczony pierwotnie dla uczczenia bohaterów warszawskiego getta. Nie stanął on w Warszawie, gdyż władze państwowe po "wydarzeniach marcowych" 1968 roku straciły zainteresowanie w upamiętnianiu martyrologii getta, a "niezagospodarowany” pomnik trafił do Bydgoszczy, jako ekwiwalent zachodniej pierzei rynku, o rekonstrukcję której bydgoszczanie upominali się już od 1946 roku.
Uroczystość odsłonięcia Pomnika Walki i Męczeństwa Ziemi Bydgoskiej odbyła się 5 września 1969 roku, w 30 rocznicę zajęcia Bydgoszczy przez hitlerowskich żołnierzy. Pomnik stanął w miejscu publicznych egzekucji, jakie tu miały miejsce we wrześniu 1939 roku. Tłem a zarazem uzupełnieniem pomnika był oddzielnie usytuowany szaniec z 80 dużych brył piaskowca, na których wyryto nazwy miejsc walki i męczeństwa ludności Ziemi Bydgoskiej. Autorem dzieła jest prof. Franciszek Masiak z Warszawy, natomiast autorem szańca oraz planu urbanistyczno-architektonicznego jest bydgoski architekt mgr inż. Jerzy Winiecki. Za szańcem na skwerze przed ratuszem, przewidywano wybudowanie w okresie późniejszym gmachu Muzeum Walk i Męczeństwa, które miało gromadzić dokumenty zbrodni hitlerowskich. Do realizacji tego zamierzenia jednak nie doszło.
Na początku lat 90. XX w., obok pomnika na niskich czterech betonowych cokołach, umieszczono tablice z brązu. Pierwsza informuje, że w dniach 9 i 10 września 1939 roku z rozkazu niemieckiego wojskowego komendanta Bydgoszczy rozstrzelano na Starym Rynku czterdziestu zakładników, mieszkańców miasta. Druga i trzecia zawiera ich nazwiska. Na czwartej jest napis: "Pomnikiem Walki i Męczeństwa uczczono pamięć obywateli polskich z Kujaw, Pomorza i Ziemi Chełmińskiej poległych i zamordowanych w czasie II wojny światowej w latach 1939-1945".
Zmiany polityczno-ustrojowe po 1989 roku spowodowały, że do rejestru strat, poniesionych przez Polaków z rąk okupanta hitlerowskiego, na szańcu umieszczono tablice z brązu, będące hołdem dla ofiar terroru stalinowskiego. Do końca 1995 roku zostało umieszczonych przez różne związki sześć tablic pamięci narodowej. Dodatkowo, po uzgodnieniu z autorem rzeźby, w 1993 roku pomnik został wzbogacony krzyżem, trzymanym w dłoni przez jedną z postaci.
26 sierpnia 2007 r. szaniec z bloków kamiennych przez 38 lat będący tłem dla pomnika przeniesiono do Sanktuarium Nowych Męczenników w Bydgoszczy.
Gliwiński E., Bydgoskie pomniki naszych czasów cz. 1., Kalendarz Bydgoski, 1997
fot. P. Jahr
