ZAMEK W BRODNICY
zabytki architektury - zamki, warownie, twierdze
Pierwsze oblężenie - armii litewskiej i polskiej - zamek przeżył we wrześniu 1330 roku. Nie zakończyło się ono jednak szturmem na twierdzę, ponieważ ani Łokietek, ani książę litewski Giedymin nie posiadali odpowiedniego sprzętu oblężniczego, a i wyszkolenie ich żołnierzy w tej dziedzinie sztuki wojennej pozostawiało wiele do życzenia. Z kolei latem 1410 kolejne podejście Polaków zakończyło się poddaniem warowni, choć dowodzący krzyżacką załogą komtur Wilhelm Rosenberg bronił jej długo i zaciekle. Po powrocie w ręce krzyżackie, w zaledwie trzy lata po zakończeniu wielkiej wojny z Polską pod groźbą kolejnej, tzw. wojny głodowej Brodnica stanowiła już silny i dobrze zaopatrzony zespół obronny. Po wybuchu powstania Związku Miast Pruskich w 1454, będącego zaczątkiem wojny 13-letniej, zamek został zdobyty po 2-tygodniowym oblężeniu przez zbuntowanych mieszczan brodnickich, wspieranych przez część rycerstwa ziemi chełmińskiej, odbity zaś podstępnie w roku 1462 przez zaciężnych krzyżackich pod dowództwem Czecha Bernarda Szumborskiego. W 1466 roku na mocy drugiego pokoju toruńskiego Brodnica znalazła się w granicach Polski, sama warownia jednak przez trzynaście następnych lat pozostawała w rękach zaciężnych, żądających spłaty należnych im zobowiązań. Po uregulowaniu zaległości zamek trafił w ręce królewskie i od roku 1479 aż do 1772 pełnił funkcję siedziby starostów polskich. W latach 1485-1604 ziemie brodnickie znajdowały się pod protektoratem rodu Działyńskich, za panowania których ok. 1550 r. twierdza uległa uszkodzeniu w groźnym pożarze miasta, naprędce jednak została odbudowana. W okresie 1605-25 starościną brodnicką była Anna Wazówna, siostra Zygmunta III Wazy. Dla niej to w obrębie podzamcza wzniesiono okazały pałac zimowy, użytkowany po jej śmierci przez kolejne kobiety związane z panującą dynastią Wazów: królową Konstancję Austriaczkę Habsburżankę, jej córkę Annę Katarzynę oraz żonę Władysława IV - Cecylię Renatę.
Podczas drugiej wojny polsko-szwedzkiej (1655-1660) wokół miasta usypano szereg nowożytnych fortyfikacji wzmacniających bezpieczeństwo warowni - nie uchroniło jej to jednak przed zniszczeniami, z których się już nie podźwignęła. W XVIII wieku chylący się ku upadkowi zamek stanowił doraźną siedzibę konfederatów barskich, zaś po pierwszym rozbiorze Polski w latach 1787-89, a następnie na początku XIX stulecia z polecenia władz pruskich prowadzono sukcesywną rozbiórkę skrzydeł opuszczonej już budowli, pozyskany materiał budowlany wykorzystując do postawienia w mieście pięciu nowych kamienic. Być może do czasów nam współczesnych nie pozostałoby nic z owej krzyżackiej twierdzy, gdyby nie decyzja króla Prus Fryderyka Wilhelma IV z 1842 roku, nakazująca wstrzymanie rozbiórki i wykonanie prac naprawczych przy wieży. Pierwsze badania archeologiczne rozpoczęto tutaj pod koniec 1939 roku, gdy na polecenie okupacyjnych władz niemieckich odsłonięto część fundamentów i piwnic zamkowych. Po wojnie, w latach 1953-57 i 1970-76 kontynuowano badania połączone z podjęciem niezbędnych czynności konserwatorskich zmierzających do adaptacji odkrytych piwnic na wystawowe sale muzealne.
Ulokowana w północno-zachodniej części dawnego miasta warownia zbudowana została na planie kwadratu o boku około 45 metrów, z cegły, na kamiennej podmurówce. W ogólny zarys muru obwodowego wpisano, na trzech narożach, wysunięte przed lico muru czworoboczne wieżyczki, które w XVII w. zostały nadbudowane i otrzymały barokowe hełmy, zbliżone formą do tych z zamku w Golubiu. W czwartym narożu, od strony północnej, wznosiła się potężnych rozmiarów dwunastokondygnacyjna wieża o wysokości około 54 metry, dostępna z ganku obronnego, obiegającego górne piętra skrzydeł zamkowych. Wieża ta w dolnych partiach przyjęła rzut sześcioboku, w górnych zaś jest ośmioboczna. W całej jej wysokości zaprojektowano trzy poziomy obronne: pierwszy na trzeciej kondygnacji w postaci drewnianego ganku wspartego na granitowych kroksztynach, pozostałe dwa zaś w obrębie najwyższej części, zwieńczonej tarasem obserwacyjnym, z oktogonalną nadbudową nakrytą pierwotnie namiotowym dachem, a w latach późniejszych zgrabną kopułką. W skład zespołu wchodziły cztery 17-metrowej wysokości skrzydła obiegające niewielki dziedziniec: w skrzydle wschodnim mieszczącym m.in. kapitularz, tuż obok wieży, ulokowano przejazd bramny, w skrzydle południowym sytuowano kaplicę i refektarz, natomiast w zachodnim - dormitorium-sypialnie braci zakonnych i infirmerię, czyli szpital. Powierzchnie piwniczne i parter wszystkich skrzydeł zamkowych pełniły funkcje gospodarcze - według lustracji z roku 1664 mieściły się tam kuchnia krzyżacka, izba kuchenna, a także sklepy w których zboża i różne rzeczy chowają. Warownię ze wszystkich stron otaczał niski mur tworząc szerokie międzymurze, w obręb którego od strony zachodniej wpisano wykusz latrynowy, a od północnego zachodu - kwadratową wieżyczkę, zastąpioną w 1415 cylindryczną basteją o średnicy ok. 10 metrów. Ponadto z trzech stron okalała ją głęboka fosa, stanowiąca odnogę rzeki Drwęcy osłaniającej zamek od zachodu. Nieregularne przedzamcze w kształcie litery L usytuowano w części południowej oraz wschodniej - posiadało ono charakter gospodarczy i wraz z zamkiem właściwym liczyło 23 tysięcy metrów kwadratowych powierzchni.
Współcześnie zamek przedstawia stan trwałej ruiny z dobrze zachowaną wieżą główną i zarysem skrzydeł mieszkalnych istniejących dzisiaj już tylko na poziomie piwnic, z których część sklepiona została wtórnie w drugiej połowie XX wieku. W piwnicach tych funkcjonuje obecnie muzeum archeologiczne. Dostępna jest wieża z górnym tarasem widokowym na wysokości blisko 50 metrów.
fot. Jerzy Strzelecki
