ZAMEK W KOWALEWIE POMORSKIM pow. Golub-Dobrzyń
zabytki architektury - zamki, warownie, twierdze
Obronne założenie lokowano w obrębie prostokątnego wzgórza, chronionego od północy przez bagna i wody osuszonego obecnie jeziora, w sąsiedztwie wąskiego przesmyku, którym wiódł szlak handlowy w kierunku Brodnicy Zamek składał się z założonego na planie regularnego czworoboku ceglanego budynku konwentualnego oraz dwóch przedzamczy, obwiedzionych murami i zintegrowanych bramą z miastem. Wjazd do zamku usytuowany był od strony południowo-zachodniej, przez bliższe podzamcze zewnętrzne. Program użytkowy głównego gmachu nie jest dokładnie rozpoznany. Przypuszczalnie w północnej jego części mieściły się pomieszczenia mieszkalne braci i komtura, kaplica zaś na pewno znajdowała się w skrzydle południowym. Zagadką pozostaje rozkład pozostałych pomieszczeń, charakterystycznych dla krzyżackiej zabudowy klasztorno-zamkowej tj. refektarza, kapitularza i infirmerii. Na południe od gmachu głównego znajdowały się dwa wydzielone murami i fosami przedzamcza. Na ich terenie rozmieszczone były budynki o charakterze gospodarczym i militarnym, m.in. karwan (składnica amunicji), warsztaty kusznicze i stajnie konwentu. Ponadto w obrębie przedzamczy znajdowała się kuźnia, chlewnie, obory, kurniki, spichlerze oraz winnice. Całość otoczona była nawodnioną fosą, połączoną z fortyfikacjami przyległego od wschodu miasta. Mury miejskie wzniesione zostały z niewielkich otoczaków, jedynie ich nadbudowa wykończona była cegłą.
W 1330 miejski system obronny przeszedł swoją pierwszą próbę ognia: najechawszy na ziemię chełmińską wojska koronne Władysława Łokietka podeszły pod Kowalewo. Po czterech dniach walk Łokietek zrezygnował z oblężenia. Niedługo potem zawarto rozejm zawieszający działania wojenne na czas od 18 września do 8 czerwca 1331.
W 1410 na polach Grunwaldu zginął komtur kowalewski Nicolaus von Vitz, niedługo potem wojska Jagiełły zajęły miasto i twierdzę. Król nadał Kowalewo podkanclerzemu koronnemu, biskupowi Mikołajowi Trąbie, jednemu ze swych najbliższych i najbardziej zaufanych dworzan. Po kilkumiesięcznej okupacji miasta przez polską załogę Krzyżacy przy pomocy posiłków inflandzkich odzyskali Kowalewo. 12 lat później (28 sierpnia 1422) połączone oddziały Jagiełły i Witolda ponownie podeszły pod jego mury, lecz Krzyżacy miasteczko puścili z dymem, zaś sami schronili się na zamku, którego walecznie bronili. Po ośmiu dniach oblężenia król polski odstąpił, tracąc część wziętych do krzyżackiej niewoli rycerzy.
Na początku 1454 roku mieszczanie przystąpili do powstania przeciwko Zakonowi i dość sprawnie zajęli zakonną twierdzę. W 1457 za zasługi otrzymał ją dowódca wojsk najemnych Oldrzych Czerwonka, którego nazwisko otwiera długą listę polskich starostów rezydujących na zamku do 1772 roku. Na podstawie traktatu pokojowego podpisanego w Toruniu w 1466 miasto stało się własnością Korony, a warownia pełniła odtąd funkcję siedziby wspomnianych wyżej starostów grodowych. Przez następne półtora wieku panował tam względny spokój, aż do "potopu" szwedzkiego. Zamek kowalewski został spustoszony i zrujnowany. W 1685 podjęto na sejmie uchwałę o odbudowie zniszczonej warowni, jednak z powodu braku funduszy prace zaniechano. Gmach ostatecznie rozebrano w drugiej połowie XIX wieku, a odzyskane w ten sposób cegły przeznaczono na budowę kościoła ewangelickiego.
Do naszych czasów z dawnej twierdzy przetrwał jedynie filar danskeru z blendami i dekoracją zendrówkową, skromne partie murów obronnych podzamczy oraz resztki murów przyziemia. Na fundamentach średniowiecznej wieży zbudowano istniejącą do dziś wieżę ciśnień. Zachowały się również obszerne fragmenty obwarowań miejskich.
Antkowiak W., Lamparski P., Zamki i strażnice krzyżackie Ziemi Chełmińskiej, Toruń, 2000
fot. A. Sikorska
