ZAMEK W ZAMKU BIERZGŁOWSKIM gm. Łubianka, pow. Toruń
zabytki architektury - zamki, warownie, twierdze
Zamek wzniesiony został na skraju skarpy pradoliny Wisły. Miejsce posiadało dobre naturalne walory obronne. Górujące nad okolicą wzgórze dawało dobrą obserwację a strome zbocza od zachodu i południa utrudniały do niego dostęp. Zamek miał plan nieregularnego pięcioboku umiejętnie wkomponowanego w topografię terenu. Zespól obronny był dwuczłonowy. Składał się z zamku właściwego i usytuowanego od północy przedzamcza. Zamek właściwy otoczony był parchamem oraz podwójnymi murami pomiędzy którymi wykopano suchą fosę. Posiadał dwa murowane skrzydła zbudowane z cegły na wysokim kamiennym fundamencie. Budynek północno-zachodni o wymiarach 12x46m piętrowy podpiwniczony mieścił refektarz i kapitularz. W drugim skrzydle południowo-zachodnim mieściło się dormitorium oraz mieszkanie komtura. Oba budynki połączone były zewnętrznym dwukondygnacyjnym krużgankiem. W narożniku północnym dziedzińca znajdowała się kaplica. Od południa i wschodu obwód zamykał lekko załamany mur kurtynowy. Wzdłuż murów znajdowały się zapewne drewniane budynki gospodarcze. Wjazd na dziedziniec prowadził od północy.
Podzamcze miało typowy gospodarczy charakter. Mieściły się tu stajnie stodoły i warsztaty. W narożniku wschodnim umieszczono kaplicę w późniejszym czasie przebudowaną na spichlerz. Zabudowa była ułożona otwartym bokiem w kierunku zamku głównego od którego oddzielona była przekopem. Wjazd prowadził od północy przez częściowo zwodzony most przerzucony nad fosą o 20 metrowej szerokości. Głównym elementem obronnym przedzamcza była kilkukondygnacyjna wieża bramna zwieńczoną ozdobnym schodkowym szczytem. Wzniesiona na planie prostokąta o wymiarach 10x11,2 wysunięta była całą długością przed lico muru. Wejście na wieżę było możliwe jedynie z ganku obronnego na murze. Drugim elementem obronnym przedzamcza była usytuowana w narożniku północnym otwarta baszta.
Po przegranej przez Krzyżaków bitwie pod Grunwaldem w roku 1410 bierzgłowski zamek na krótko został zajęty przez wojska polskie. Jednak już 11 października odzyskał go dla Zakonu marszałek inflanckich Kawalerów Mieczowych Bern von Havelmann. Po rozwiązaniu w roku 1415 komturii zamek stał się siedzibą prokuratora podlegającego komturowi toruńskiemu. W czasie wojny trzynastoletniej warownia ponownie zostaje zajęte przez wojska polskie. Zgodnie z postanowieniami II pokoju toruńskiego z roku 1466 Bierzgłowo wraz z całą Ziemią Chełmińską powróciło do Polski wchodząc w skład tzw. Prus Książęcych. Zamek stał się siedzibą starostów królewskich. W roku 1520 król Zygmunt I oddał Bierzgłowo w zarząd Radzie Miejskiej Torunia w zamian za zamek w Świeciu.
Średniowieczne zamki często padały ofiarą pożarów, które w poważny sposób przyczyniały się do ich upadku. Te tragiczne wydarzenie nie ominęło Bierzgłowa. W roku 1411 spaleniu uległo podzamcze a w roku 1454 część zabudowy zamku głównego. Największe jednak zniszczenia przyniosły pożary mające miejsce w latach 1580-90. Niedbałość zarządców oraz brak bieżących remontów spowodowały że obiekt zaczął podupadać. Kolejny pożar z roku 1782 zamienił dawną krzyżacką warownię w ruinę.
Pierwsze prace zabezpieczające mają miejsce w roku 1860. W ich wyniku odrestaurowano wieżę bramną na podzamczu oraz odbudowano skrzydło południowo-zachodnie na zamku głównym w stylu neogotyckim. Po pożarze z roku 1908 który zniszczył skrzydło północno-zachodnie podjęto decyzje o przekazaniu zamku kościołowi na dom księży rencistów diecezji chełmińskiej. Podczas prac adaptacyjnych zrekonstruowano sklepienie refektarza oraz wyremontowano kapitularz z przeznaczeniem na kaplicę. Znacjonalizowany w roku 1951, od roku 1992 zamek jest własnością diecezji toruńskiej.
Pomimo licznych przebudów i zmian takich jak wzniesienie nowych budynków czy zasypanie fos układ zamku bierzgłowskiego pozostał czytelny. Będący jedną z pierwszych murowanych siedzib Zakonu na ziemi chełmińskiej stanowi przykład przechodzenia od zamku nieregularnego do typowej dla Krzyżaków formy czteroskrzydłowego zamku konwentualnego. Pomimo tragicznych losów należy obecnie do najlepiej zachowanych pokrzyżackich obiektów obronnych na terenie Polski. Na podzamczu do najciekawszych pozostałości mających średniowieczny rodowód należą wieża bramna budynek przy murze wschodnim oraz baszta w narożniku północnym. Na zamku właściwym szczególną uwagę zwraca brama wjazdowa. Zbudowana z ciosanego granitu i cegły posiada dobrze zachowany ostrołukowy portal. Umieszczone są na nim pochodząca z około 1300 roku ceramiczna płaskorzeźba przedstawiająca trzech rycerzy oraz częściowo zachowana inskrypcja. Zamek otaczają spore fragmenty kamiennych murów z ceglanymi blankami.
fot. J. Strzelecki
