KOŚCIÓŁ P.W. WNIEBOWZIĘCIA NMP W CHEŁMNIE

zabytki architektury - budowle sakralne

Historia
Kościół archiprezbiterialny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Chełmnie, zwany potocznie Farą, jest najokazalszym spośród siedmiu istniejących obecnie kościołów Chełmna i niewątpliwie jedną z najpiękniejszych budowli wczesnogotyckich w Polsce.
   O wysokim statusie chełmińskiej Fary w strukturach kościelnych świadczy rozmach jej architektury i klasa wyposażenia. Wzniesiono ją w latach 1280-1320. W przeciwieństwie do wielu innych budowli sakralnych powstała dość szybko, a w trakcie budowy dokonano tylko niewielkich korekt w stosunku do pierwotnego zamierzenia. Precyzja i misteria architektury wskazuje, że była wznoszona przez biegłych w swym rzemiośle budowniczych. Wznoszono go w dwóch fazach. Najpierw postawiono prezbiterium i północną nawę boczną (pierwotnie niższą). W fazie drugiej ukończono budowę całego korpusu nawowego wraz z wieżą północną. Wieżę południową pozostawiono niedokończoną. W wiekach następnych nie dokonano większych przebudów, które by zakłóciły gotycki charakter świątyni i wrażenie stylistycznej jednolitości. Jedynie w 1560 r. dobudowano kaplicę Matki Boskiej Bolesnej Chełmińskiej z fundacji kasztelana chełmińskiego Jana Niemojewskiego (dawna kaplica grobowa Niemojewskich), a w końcu wieku XVII kaplicę Bożego Ciała oraz w 1706 r. kruchtę południową. Częściowe odnowienie kościoła w okresie 1659-1660. Powstał wówczas także barokowy wystrój kaplicy Bożego Ciała. Nad prezbiterium dobudowano sygnaturkę. W końcu XIX w. przeprowadzono natomiast poważne prace naprawcze nadszarpniętych zębem czasu murów, w szczególności w obrębie najwyższej kondygnacji wieży północnej, uszkodzonej w 1724 r.
   W ostatnim czasie w sposób kompleksowy została odnowiona kruchta północna (2002), kaplica i ołtarz Matki Bożej Bolesnej (2003-2004), lampy zwisające w łukach międzyfilarowych (2004), rzeźby Ukrzyżowania na wschodnim szczycie oraz trakt komunikacyjny prowadzący na taras widokowy znajdujący się na wieży dzwonniczej (2006), ławy dla wiernych i ołtarz św. Walentego (2007-2008). Obecnie są podejmowane działania w kierunku wymiany pokrycia dachu oraz odnowienia wnętrza.

Architektura:
Od strony zachodniej fasadę kościoła ujmują dwie masywne wieże o nierównej wysokości. Najprawdopodobniej południowej wieży nie ukończono z powodu pożaru, zawalenia się jej oraz z braku pieniędzy na kontynuowanie budowy. Północna wieża dzwonnicza jest po dzień dzisiejszy najwyższą w mieście. Cechą charakterystyczną zewnętrznej architektury tego kościoła jest, że każde z pięciu przęseł naw bocznych przykrywa osobny, prostopadły do osi podłużnej dach. Każde przęsło zwieńczone osobnym szczytem i przeprute wielkim, ostrołukowym oknem przydaje elewacji bocznej szczególnej finezji.
   Wnętrze podzielone jest na trzy nawy o równej wysokości i niemal takiej samej szerokości, co potęguje wrażenie przestronności. Nawy i prezbiterium zamknięte zostały sklepieniami krzyżowo-żebrowymi z podwieszonymi zwornikami o bogatym programie ikonograficznym. Można tam dostrzec m.in. przedstawienia strusia, syreny, bazyliszka, smoka, gęsi, orła, głowy błazna, biskupa i starca. Na potężnych filarach można podziwiać galerię jedenastu apostołów, wykonaną ok. 1330-1340 r. Z tego samego czasu pochodzą malowidła naścienne w prezbiterium oraz malowidło ze św. Krzysztofem w nawie północnej.
   Obecna szata kolorystyczna wnętrza, została nadana w trakcie kompleksowego remontu w latach 1925-1928. Wówczas to skuto ze ścian tynki i odsłonięto wątek ceglany. Wnętrze, które do tej pory utrzymane było w tonacji białej, uzyskało ceglasto-różową barwę. Prace malarskie wykonano pod kierunkiem Stanisława Smoguleckiego. Sklepienia ozdobiono ornamentem wici roślinnej wzorowanym na motywie zaczerpniętym ze starego ornatu będącego niegdyś w użyciu w Farze.

Zabytkowe wyposażenie:
Wszystkie ołtarze znajdujące się obecnie w kościele, a jest ich łącznie trzynaście, powstały w końcu wieku XVII lub w XVIII. Stanowią dość jednolity zespół. Zdobią je dobrej klasy rzeźby oraz obrazy olejne. Szczególnie wysoki poziom, prezentują obrazy przedstawiające św. Jana Nepomucena, św. Walentego, Pokłon Trzech Króli. Warto przyjrzeć się bliżej dekoracjom rzeźbiarskim ołtarza Matki Bożej Bolesnej, św. Rocha, Przemienienia Pańskiego oraz św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Oryginalny charakter posiada boazeria wyściełająca ściany kaplicy Bożego Ciała z motywem winnej latorośli i kłosów zbóż oraz z sylwetką Chrystusa Zmartwychwstałego w łuku portalu.
   Ołtarz główny wypełniający całą ścianę wschodnią prezbiterium jest swoistym błaganiem mieszczan Chełmna czasu wielkiej epidemii dżumy, która nawiedziła miasto w latach 1708-1711, o łaskę przetrwania. Za jego autora uznawany jest chełmiński snycerz Maciej Rodte. Centralne miejsce w tym ołtarzu zajmuje obraz ze sceną Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny.
   Spośród ołtarzy bocznych na szczególną uwagę zasługuje ołtarz Świętych Rocha i Sebastiana, którzy w 1708 r. zostali po wieczne czasy obrani patronami Chełmna. W kaplicy na przedłużeniu bocznej nawy północnej od 1649 r. znajduje się cudami słynący obraz  Matki Bożej Bolesnej koronowany w 1754 r. W antepedium i predelli ołtarza tej kaplicy umieszczono zespół srebrnych plakietek wotywnych z XVII-XVIII w. Zwraca też uwagę snycerski wystrój kaplicy Bożego Ciała (Najświętszego Sakramentu), dzieło elbląskie z lat 1685-1695.
   Od paru wieków w chełmińskiej Farze przechowywane są  relikwie św. Walentego (kawałek górnej części czaszki). W 1630 r. starościna Jadwiga Działyńska ufundowała srebrny relikwiarz jako wotum wdzięczności za wyzdrowienie swoje i córki. Relikwiarz został wykonany w Toruniu przez Wilhelma de Lassensy. W roku 1715 w Farze chełmińskiej Księża misjonarze przeznaczyli św. Walentemu nowy osobny ołtarz. Istnieje on do dziś. Mieści się przy ołtarzu głównym, rozdzielając nawę główną od południowej. Obraz na nim przedstawia ścięcie tego męczennika. Według tradycji miał on być namalowany w Rzymie, lecz brak jest na to dowodów. Na ołtarzu tym w przeszłości wierni składali liczne srebrne wota za uzyskane łaski.
   W prezbiterium na uwagę zasługują stalle dla kleru i rajców z XVII w. Prezbiterium od nawy głównej oddziela potężny łuk tęczowy wykonany w I połowie XVIII w. z rzeźbami Chrystusa na krzyżu, Maryi i św. Jana oraz Świętych Piotra i Pawła po bokach. W nawie głównej natomiast warto zwrócić uwagę na ambonę w formie otwartej muszli, a także na rozłożysty renesansowy żyrandol zwisający pośrodku nawy głównej. Odlany w brązie, posiada 30 ramion, a na szczycie wieńczy go postać "Dzikiego Męża". Jeszcze do początku lat siedemdziesiątych XX w. płonęły na nim świece. W celu wymiany świec, zainstalowana jest ponad sklepieniami specjalna przeciwwaga umożliwiająca opuszczanie żyrandola w dół.
    W pobliżu głównego portalu zawieszona jest meluzyna, świecznik w kształcie głowy jelenia. Jego ciekawą cechą jest to, że zawieszony na konopnej linie reaguje na wilgotność powietrza, przez co wykorzystywany jest jako barometr - zwracając się ku ołtarzowi wskazuje dobrą pogodę, odwracając łeb w kierunku portalu zapowiada deszcze.
   Jednym z najcenniejszych i jednocześnie najbardziej zagadkowych przedmiotów będących na wyposażeniu Fary jest romańska chrzcielnica z gotlandzkimi motywami dekoracyjnymi znajdująca się w kruchcie południowej, wykonana na przełomie XIII/XIV w.
   Na chórze muzycznym znajdują się organy, których trójdzielny prospekt zamyka wszystkie trzy nawy. Już w 1597 r. szczycono się, że organy z chełmińskiej Fary są najznakomitszym instrumentem na północnych krańcach ówczesnej Rzeczypospolitej. Wprawdzie prospekty główny i południowy uzyskały obecny wygląd dopiero w 1928 r., to jednak do ich budowy wykorzystano wcześniejsze instrumenty, a przy tym zostały one zaprojektowane na wzór prospektu z nawy północnej wykonanego w 1690 r. przez chełmińskiego organmistrza Jana Seidlera. Zasadniczo rzecz biorąc organy z nawy głównej są trzecim z kolei instrumentem, jaki znajduje się w tym miejscu.
   O pochówkach na terenie kościoła świadczą płyty nagrobne w posadzce  oraz epitafia zawieszone na ścianach. Najstarsza płyta nagrobna znajdująca się w Farze nosi datę 1319 i przedstawia młodego człowieka nazwiskiem Albert Longus, który przekracza Bramy Nieba. Jakże wymowna jest łacińska sentencja wyryta na łuku Bramy: "Wy co się teraz obawiacie, pamiętajcie proszę, tym jestem, czym wy będziecie, byłem kiedyś tym, czym wy jesteście". Szczególnie bogaty jest zespół epitafiów z XVI-XIX w., duchownych, mieszczan i szlachty, wiszących w obydwu nawach. W nawie południowej uwagę przykuwa manierystyczne epitafium rodziny Bornmanów, barokowe biskupa Kazimierza Szczuki i klasycystyczne proboszcza i superiora Michała Barszczewskiego. W nawie północnej są umieszczone natomiast epitafia rodzin szkockich osiadłych w Chełmnie: Czatterów, Smithów i Forbesów.
   Żelazne dzwony znajdujące się na północnej wieży wykonane zostały dopiero w 1958 r. Zastąpiły one przepiękne i duże dzwony spiżowe, które w okresie II wojny światowej niemieckie władze okupacyjne wywiozły do Hamburga w celu przetopienia. Wśród nich były m.in. dzwony Wincenty z 1730 r. i Maria z 1938 r. Pierwszy z wymienionych ważył ponad 1,5 tony.
   W Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywany jest zespół gotyckich witraży ze wschodniego okna prezbiterium, z lat około 1370-1390, które w XIX w. zostały przeniesione z Chełmna do zamku w Malborku.

Krantz-Domasłowska L., Domasłowski J., Kościół farny w Chełmnie, Toruń, 1991
www.wnmpchelmno.pl

Kościół umiejscowiony jest obok płyty rynku i zajmuje cały blok między ulicami: Toruńską, 22 Stycznia, Franciszkańską i Szkolną.
 

fot. ze strony www.skyscrapercity.com