opis: |
Historia kościoła
Historia kościoła p.w. Świętych Apostołów Piotra i Pawła wiąże się z
przybyciem zakonu dominikanów w 1233 roku do Chełmna. Tradycja
dominikańska utrzymuje, że erekcji chełmińskiego konwentu około 1238 roku
dokonał św. Jacek Odrowąż, pierwszy polski dominikanin. Klasztor
chełmiński powstał jako siódmy w Polsce, po Krakowie, Wrocławiu, Kamieniu
Pomorskim, Płocku, Gdańsku i Sandomierzu. Jednym z możnych protektorów
chełmińskiego konwentu był Heidenryk, prowincjał dominikanów polskich w
latach 1238-1240, a po 29 lipca 1243 roku, gdy bullą papieża Innocentego
IV utworzono diecezję chełmińską, pierwszy biskup chełmiński. Jego
siedzibą był prawdopodobnie tutejszy klasztor. Jego związki z
dominikanami chełmińskimi musiały być szczególne, skoro miejscem jego
spoczynku stał się kościół klasztorny. Szczątki zmarłego biskupa w dniu 29
czerwca 1263 roku spoczęły w prezbiterium, które właśnie zaczęto wznosić.
Mogiłę pokryła, wykonana z białego marmuru, płyta z wizerunkiem biskupa
ubranego w szaty pontyfikalne, z pastorałem w ręce, udzielającego
błogosławieństwa.
Brak przekazów źródłowych nie pozwala ściśle określić daty
rozpoczęcia i zakończenia budowy świątyni i klasztoru. W każdym razie
wiadomo tylko, że zasadniczy zrąb kościoła powstał już w XIII wieku, a
całość była wznoszona w kilku etapach:
- lata 1240-1250 - powstanie kruchty o cechach późnoromańskich
- trzecia ćwierć XIII wieku - powstała północna ściana wschodniego przęsła
- przełom XIII i XIV wieku - ukończono budowę prezbiterium
- pierwsza połowa XIV wieku - wzniesiono niesymetryczną halę korpusu,
którą w 3 ćwierci XIV wieku przekształcono na niesymetryczną, trójnawową
halę.
Ważnym wydarzeniem w historii kościoła była przebudowa korpusu
głównego w XVII wieku. Na sześciu potężnych filarach rozpięto barokowe
sklepienie. Zmieniło to dotychczasowy halowy układ korpusu kościoła na
bazylikowy. Przebudowano kruchtę i zakrystię oraz klasztor. W 1720 roku
miał miejsce pożar dachu, a w 1829 roku władze pruskie zlikwidowały zakon
i wystrój kościoła został przeniesiony do innych kościołów katolickich.
Rok później spłonęły przylegające do kościoła zabudowania klasztorne, a w
1834 roku kaplica świętego Jacka.
Podominikańska świątynia została przekazana gminie ewangelickiej,
która w 1841 roku adoptowała go do swoich potrzeb. Ewangelicy
zmodernizowali wnętrze kościoła. Sprawili nowe ławy, empory, a także
oświetlenie gazowe. Przebudowali starą zakrystię i kruchtę, nadając im
neogotyckie kształty. W 1892 roku do ostrołukowego okna kruchty wstawiono
witraż z wizerunkiem Chrystusa, Marcina Lutra i Filipa Melanchtona (dwa
ostatnie są obecnie w zbiorach Muzeum Ziemi Chełmińskiej). Założono także
ogrzewanie kościoła. W związku z konfiskatą u kresu I wojny światowej
spiżowych dzwonów, w 1927 roku zawieszono na neogotyckiej kruchcie trzy
żelazne dzwony. Mimo, że wykonane są z niezbyt szlachetnego metalu cechują
się piękną barwą brzmienia. Obecnie są to największe dzwony w Chełmnie.
Średnica największego wynosi 158 cm.
Kościół pozostawał w rękach gminy ewangelickiej aż do 1945 roku.
Wówczas to, po ponad stu latach, ponownie stał się świątynią
katolicką, pełniąc od tej pory funkcję kościoła filialnego parafii
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Do końca lat sześćdziesiątych msze
św. odbywały się co niedziela. W 1966 roku kościół przejściowo pełnił
funkcję kościoła garnizonowego, a w roku 1969 przeprowadzono prace
remontowe i konserwatorskie. W chwili obecnej w kościele jest odprawiana
tylko jedna msza święta w roku. Dzieje się to w dniu 29 czerwca w
uroczystość patronów kościoła - św. Piotra i św. Pawła.
Architektura kościoła
Kościół jest murowany z cegły, orientowany. Prezbiterium jego jest
zamknięte połową ośmiokąta. Do dnia dzisiejszego zachowało pierwotny
kształt nie ulegając późniejszym przebudowom. Długość prezbiterium wynosi
22,9 m, szerokość 8,7 m, a wysokość 19,2 m. Jest to pierwsze na ziemi
chełmińskiej tak bardzo strzeliste wnętrze. Na szczególną uwagę zasługują
krzyżowo-żebrowe i gwiaździste sklepienia oraz rzeźbione wsporniki służek
na ścianach. Niegdyś były dostępne jedynie dla zakonników. Kościół ma 54,5
m długości wewnętrznej i 19,3 m szerokości. Z uwagi na to, że stanął na
skraju skarpy wiślanej posiada solidne fundamenty oraz mury, których
grubość w prezbiterium wynosi 1,5 m. Największą architektoniczną ozdobą
świątyni jest piękny szczyt zachodni, który ma 31 m wysokości i 19 m
szerokości. Jest on asymetryczny w stosunku do prezbiterium, co wyraźnie
widać, gdy spojrzy się od stopni ołtarza w kierunku wejścia. Wchodząc do
kościoła warto zwrócić uwagę na ostrołukowy, wykonany z profilowanej
cegły, gotycki portal.
Zabytkowe wyposażenie kościoła
- ołtarz główny z pierwszej połowy XVII wieku (jego wysmukłość
podkreśla siedem kolumn, na tle których umieszczono patronów chełmińskiego
konwentu: św. Piotra i św. Pawła, a ponad nimi przedstawiona jest scena
koronacji Najświętszej Maryi Panny).
- drewniane, rokokowe stalle dla 12 zakonników (dekorowane wolutami).
- ambona, umieszczona przy środkowym filarze nawy głównej (na jej
baldachimie, wokół globu z krzyżem posadowiono personifikacje czterech
kontynentów: Europy, Azji, Afryki i Ameryki).
- płyta nagrobna z czerwonego marmuru dworzanina królewicza Władysława
Wazy, Macieja Kosa, zmarłego w 1628 roku (zdobiący ją medalion przedstawia
cztery herby: Kos, Topór, Wieniawa, Poraj.
- płyta nagrobna podkomorzanki malborskiej Heleny Dobrskiej z Czapskich
(piękne epitafium, jakie znajduje się w nawie południowej kościoła do
dzisiaj wzrusza i świadczy o wielkim żalu męża).
- freski przedstawiające Rzeź Niewiniątek i Golgotę, które zostały odkryte
dopiero w 1969 roku, a pochodzą z XIV wieku. |