KOŚCIÓŁ P.W. ŚWIĘTEGO PROKOPA W STRZELNIE
pow. Mogilno
kategoria:

zabytki architektury - budowle sakralne
opis:

Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie to największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła. Zapis w kronikach Jana Długosza podaje datę 16 marca 1133 jako dzień jej konsekracji. Ostatnie badania archiwalne wskazują na równoczesny czas ukończenia rotundy i ukończenia pobliskiego kościoła norbertanek, tzn. drugie dziesięciolecie XIII w.
   W sztuce romańskiej rotunda stanowiła formę charakterystyczną dla niewielkich świątyń. Kościół św. Prokopa jednak odbiega od wielu typowych schematów. Budowla wykonana została z granitowych ciosów kamiennych, z późniejszymi elementami z cegły. Kościół rotundowy jest budynkiem, w którym nawa główna ma plan okrągły, niekiedy przesklepiony kopułą. Większość rotund złożona jest z dwóch członów, gdzie drugim członem jest przylegająca od wschodu apsyda prezbiterialna (Absyda). Jest to półkoliste lub wieloboczne pomieszczenie w kościele zamykające prezbiterium, nawę bądź ramiona transeptu równej lub mniejszej wysokości i szerokości. Niekiedy otoczona wieńcem małych apsyd (tzw. apsydiole). Strzeleńska rotunda jest wyjątkiem odbiegającym od tzw. typu rotundy prostej, gdyż zakończenie nawy głównej nie jest apsydą lecz obszernym prezbiterium na rzucie kwadratu (ze względu na takie a nie inne prezbiterium jest to jedyna tego typu rotunda w Europie). Kościół św. Prokopa jednak posiada apsydę i to nie jedną lecz dwie bliźniacze osadzone asymetrycznie od północy a nie od wschodu (zobacz rzut). Są one mniejsze i pełnią obecnie rolę kapliczek z relikwiarzami.
   Od strony zachodniej przylega okrągła wieża z emporą na piętrze. Empora to rodzaj galerii lub trybuny, wznoszonej gł. w kościołach w celu zwiększenia powierzchni i liczby uczestników nabożeństwa lub wydzielenia określonej ich grupy (najprawdopodobniej zasiadali tam zakonnicy i dwór oraz bogatsi mieszczanie). Empora Rotundy św. Prokopa jest także szczególna, gdyż jest ona biforium. W architekturze romańskiej i gotyckiej jest to okno arkadowe z podziałem na dwie części (triforium na trzy), gdzie elementem dzielącym jest kolumienka lub filarek.
   Podczas przebudowy w końcu XV lub na początku XVI wieku rozebrano i wymurowano ponownie w cegle górną część wieży i dodano do niej ceglaną skarpę od zachodu. W późniejszym okresie rotunda przestała pełnić funkcje kultowe i została włączona w zabudowania klasztoru norbertanek jako furta klasztorna. Sakralny charakter budowli został przywrócony w XVIII wieku. Podczas konsekracji, ok. 1779, zmieniono wezwanie świątyni Św. Krzyża na św. Prokopa. W 1812 kościół został sprofanowany przez żołnierzy napoleońskich, był prawdopodobnie używany w celach gospodarczych; dokonano wtedy kolejnych przeróbek, m.in. rozebrano apsydy od północy i dodano do wieży czworoboczną kondygnację.
   W 1892 dokonano pierwszej konserwacji kościoła, w tym czasie odtworzono apsydy od północy i część okien romańskich. Kolejną konserwację kościoła przeprowadzono w latach 1924–1925, próbując dostosować wnętrze do potrzeb kultu. Podczas II wojny rotunda została zamieniona na magazyn. W 1945 Niemcy podłożyli ładunki wybuchowe w rotundzie. Wybuch i pożar zniszczyły kopułę, górne partie wieży i całe wyposażenie wnętrza, natomiast ściany przetrwały. Odbudowa, rozpoczęta w latach pięćdziesiątych XX wieku, trwała do początku obecnego stulecia. W zamknięcie empory wieży wmontowano podczas rekonstrukcji biforium wsparte na oryginalnej romańskiej kolumnie niewiadomego pochodzenia.
   Do elementów wystroju należą: odlew tympanonu fundacyjnego (z oryginału, po pożarze w 1945, zachowała się tylko głowa Chrystusa), kropielnica z XII wieku wykonana z jednej bryły kamienia, romański grobowiec, rzeźbione w drewnie lipowym pięć stacji drogi krzyżowej z XVII w., płaskorzeźbione przedstawienia św. Onufrego i św. Marii Egipcjanki z XVI w.
   W prezbiterium po lewej stronie przechowywana jest rekonstrukcja romańskiego tympanonu fundacyjnego kościoła z XII wieku, którego oryginał został zniszczony w 1945 roku. Kopię wykonano na podstawie odlewu ze zbiorów krakowskiego Muzeum Narodowego oraz fotografii oryginału z archiwum wojewódzkiego konserwatora zabytków w Poznaniu. Gdyby zachował się oryginał, byłby najstarszym tympanonem fundacyjnym w Polsce oraz jednym z najcenniejszych zabytków romańskich (romańskie tympanony fundacyjne w Polsce posiadają jedynie kościoły w Strzelnie i Wrocławiu). Nie wiadomo jednak, gdzie pierwotnie znajdowała się ta płaskorzeźba. Najczęściej tympanony umieszczano nad wejściem do świątyni, ta wersja jednak jest wykluczona, gdyż rozmiary tego nie odpowiadają wymiarom drzwi wejściowych.
   Na tympanonie przedstawiono trzy postacie: w centralnej części Chrystus tronujący, a po bokach po lewej stronie postać młodego fundatora ofiarowującego model rotundy, oddający jej architektoniczny wygląd, a po prawej kobietę z otwarta księgą. Brak jakiegokolwiek opisu mającego nam zdradzić nazwiska fundatorów. Możemy się jedynie domyślać, że to wojewoda Krystyn – syn Piotra Wszeborowicza, dobroczyńcy norbertanek z Strzelna. Natomiast kobieta z księgą to zapewne przeorysza. Chrystus przedstawiony na środku zasiada na tronie, prawą ręką błogosławi a w lewej trzyma otwartą księgę. Fundator w geście pokory i szacunku (na lekko ugiętych kolanach, pochylony) wręcza model kościoła Chrystusowi. Co ciekawe model na tympanonie idealnie pasuje do dzisiejszego kształtu rotundy.
źródło:

wikipedia
http://www.strzelno.pl

jak trafić:

Strzelno leży niespełna 40 km na wschód od Gniezna i 15 km na południe od Inowrocławia, nieopodal Kruszwicy. Rotunda św. Prokopa  znajduje sie przy kościele Trójcy Świętej na pl. św. Wojciecha 1/1. Przyjeżdżając od strony Mogilna, należy po wjeździe na rynek skręcić od razu w prawo. Informacje dla zwiedzających: www.trojcastrzelno.za.pl
 
zdjęcie:


fot. Leszek Lubicki ze strony http://www.wiadomosci24.pl


fot. z wikipedii