KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. DUCHA W TORUNIU

zabytki architektury - budowle sakralne

Historia
Kościół Świętego Ducha w Toruniu został zbudowany jako kościół ewangelicki p.w. św. Krzyża. Potrzeba budowy nowej świątyni dla staromiejskiej gminy ewangelickiej w Toruniu zrodziła się w wyniku następstw rozruchów religijnych między katolikami a protestantami, jakie wybuchły w mieście w lipcu 1724 (tumult toruński). W ramach sankcji karnych gmina ewangelicka pozbawiona została swej głównej dotąd świątyni – dawnego kościoła p.w. Najświętszej Marii Panny i nabożeństwa odprawiano w ciasnej sali Dworu Artusa.
   Prace budowlane rozpoczęto w 1743 roku, szybko jednak zostały one przerwane w wyniku niesprzyjającej sytuacji polityczno-społecznej, budowa świątyni poczęła bowiem budzić sprzeciw w szerszych kołach radykalnego obozu katolickiego – katolicy traktowali kwestię powstania nowej świątyni luterańskiej jako złamanie sankcji karnych nałożonych na Toruń po tumulcie. Tym sposobem król August III wydał zakaz budowy kościoła, bojąc się wybuchu nowych starć na tle religijnym.
   W 1754 królewską decyzją zezwolono na wykorzystanie istniejących już fundamentów świątyni, w celu wzniesienia domu modlitwy. Budynek ten – by nie drażnić katolików – nie mógł jednak przypominać kościoła, a jedynie skromną kamienicę mieszczańską. Nowy projekt świątyni zatwierdzono w 1755, a już 18 lipca 1756 nastąpiło uroczyste poświęcenie kościoła. W postaci bezwieżowego domu modlitwy budowla dotrwała do schyłku XIX w. Neobarokową wieżę wysokości 64 m wzniesiono 1897-1899 wg projektu Hugona  Hartunga.
  W 1945 roku zbór przekazano zakonowi jezuitów. Obecnie kościół jest siedzibą prowadzonego przez jezuitów toruńskiego duszpasterstwa akademickiego.

Architektura
  Jest to trójnawowy kościół o układzie halowym. Długość budowli wynosi 46 m, szerokość 23 m, wysokość wnętrza 14 m. Świątynia pierwotnie mieściła ok. 1300 osób, w tym 500 na emporach. 

Zabytkowe wyposażenie
Kościół mieści szereg XVIII-wiecznych dzieł sztuki:
- baldachimowy ołtarz główny autorstwa Efraima Schroegera, z rzeźbami autorstwa Jana Antoniego Langenhahna Starszego
- dwa późnobarokowe intarsjowane portale dębowe do zakrystii (1756)
- ambonę z bogato dekorowanym baldachimem (1759)
- obraz Chrystus na jeziorze Genezaret, zdobiący podniebienie empory organowej, autorstwa J. S. Neudecka (1759)
- zegar szafkowy (XVIII w.)
- rokokowe intarsjowane szafki ścienne
- chrzcielnica marmurowa – obecnie kropielnica – wykonana 1689 dla kościoła Mariackiego
- późnobarokowe retabulum ołtarzowe
   Po przejęciu świątyni przez jezuitów w 1945 usunięto z kościoła część wyposażenia (tarcze ze złoconymi gwiazdami na sklepieniu, epitafia burmistrzów Antoniego Gieringa, zm. 1759 i Christiana Klosmanna, zm. 1774) oraz rozebrano empory w nawach bocznych. Zaginęły portrety pastorów, ewangelickie konfesjonały i płyty nagrobne przeniesione z cmentarza św. Jerzego. Ustawiono ołtarze boczne, m.in. Niepokalanego Poczęcia NMP, ufundowany przez toruńskie cechy rzemieślnicze 1945 (Ignacy Zelek) i Świętej Rodziny z 1969 (Hanna Brzuszkiewicz).
   Duża część cennego wyposażenia kościoła uległa zniszczeniu podczas pożaru w maju 1989.

Wygląd świątyni w 1895 roku

fot. K. Kowalik