KOŚCIÓŁ P.W. WNIEBOWZIĘCIA NMP W TORUNIU

zabytki architektury - budowle sakralne

Historia
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu - powszechnie zwany kościołem Marii Panny, niekiedy Mariackim - to jedna z trzech zachowanych gotyckich świątyń w zespole staromiejskim Torunia.  W średniowieczu być może nosił wezwanie Narodzenia NMP, w okresie bernardyńskim - Zwiastowania NMP. Pierwotnie franciszkański, w latach 1557-1724 w rękach protestantów, w latach 1724-1821 bernardynów, od 1830 parafialny.
   Wznoszony był etapami od 1343 roku aż do końca XIV wieku. Była to już trzecia świątynia na tym samym miejscu przeznaczona dla konwentu zakonu franciszkańskiego. W połowie XVI w. w wyniku reformacji klasztor opustoszał, a zabudowania klasztorne wraz z kościołem  przeszły na własność miasta. W 1565 w klasztorze umieszczono szkołę ewangelicką, a kościół służył ewangelikom ze Starego Miasta. W wyniku wydarzeń w 1724 r. (tzw. tumult toruński) kościół odebrano luteranom i przekazano bernardynom. W 1798 r. w wyniku zagrożenia katastrofą budowlaną rozebrano gotyckie, bogato dekorowane szczyty nad nawami i potrójne dachy, wznosząc jeden dach dwuspadowy nad całym korpusem i nowe szczyty. W 1821 r. konwent uległ kasacie, rok później rozebrano większość zabudowań klasztornych. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe przy kościele.

Architektura
Jest to murowana z cegły, trójnawowa, asymetryczna świątynia halowa bez wieży. Prezbiterium jest wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest wyższa od pozostałych. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają ażurowe szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg. Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty jednym dwuspadowym dachem. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe, zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej. Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie całą wysokość elewacji. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz, przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka, przepruta jedynie oknami. Górą przez wszystkie elewacje biegnie ceramiczny fryz z motywem czteroliścia, w korpusie o podwójnej szerokości, a węższy, pojedynczy w prezbiterium.
   Wnętrze o długości 66 m i wysokości 26,75 m jest przekryte sklepieniami gwiaździstymi, w nawach bocznych cztero-, w nawie głównej sześcio-, a w prezbiterium ośmioramiennymi. Wciągnięcie przypór nawy południowej do wnętrza spowodowało utworzenie się głębokich wnęk o charakterze kaplic bocznych. W dolnej części nawy północnej znajduje się empora, będąca częścią dawnego krużganka klasztornego włączonego do wnętrza kościoła.
   Od strony południowej, na przedłużeniu zewnętrznego muru korpusu, od strony ul. Panny Marii wznosi się mur z blankami i dwoma ostrołukowymi bramami. Do muru tego ok. połowy XVII w. dobudowano krużganek z wolutowymi szczytami rozebranymi w 1939 i niedawno zrekonstruowanymi.
   Zabudowania dawnego klasztoru franciszkanów tworzyły kompleks budynków na północ od kościoła. Po rozbiórce w XIX w. zachował się jedynie niewielki fragment skrzydła zachodniego, przylegający do kościoła.
   Kościół pofranciszkański w Toruniu miał duże znaczenie dla rozwoju architektury gotyckiej Pomorza. Był pierwszą tak wysoką halą na tym terenie, a motyw skarp wciągniętych do wnętrza został dalej twórczo rozwinięty w architekturze Gdańska (kościół Mariacki). Niemalże kopią swego toruńskiego odpowiednika, zrealizowaną już w formach późnogotyckich, jest kościół pofranciszkański w Gdańsku.

Wyposażenie
W kościele zachowała się część gotyckiego wyposażenia wnętrza:
- drewniane dębowe stalle z początku XV w. dekorowane motywami maswerkowymi, najcenniejszy element wyposażenia wnętrza zachowany na miejscu, jeden z najcenniejszych w Polsce zespołów snycerski średniowiecznej
- dużych rozmiarów rzeźba Chrystusa w grobie z lat 1380-1400
- fragmenty witraży z końca XIV w. (obecnie w Muzeum Okręgowym w Toruniu)
- późnogotycki krucyfiks z ok. 1510-20 r.
- sześć skrzydeł oraz rzeźba Chrystusa z dawnego ołtarza głównego, tzw. Poliptyku Toruńskiego, znajduje się obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie; ołtarz ten jest wybitnym przykładem gotyckiego malarstwa tablicowego z ok. 1390 r.
   Ważnym elementem wystroju wnętrza są malowidła ścienne. W nawie południowej są to wysokiej klasy malowidła z ok. 1380-90 przedstawiające świętych, Chrystusa Bolesnego i MB Bolesną pod architektonicznymi baldachimami, w których widoczne są wpływy malarstwa czeskiego. Polichromie te należą do najwybitniejszych osiągnięć średniowiecznego malarstwa na ziemiach polskich. Na ścianie północnej nawy głównej znajdują się natomiast z tego samego czasu Kazanie św. Franciszka do ptaków i Wniebowzięcie NMP oraz Scena z łodzią z 2. ćw. XV w.
   Okres, gdy kościołem władali protestanci wzbogacił wyposażenie o nowe elementy. Należą do nich przede wszystkim liczne wysokiej klasy artystycznej epitafia mieszczan, w tym najcenniejsze – epitafium rodziny Neisserów sprzed 1588 r. z najstarszą zachowaną panoramą Torunia (1594), poza tym epitafia Mochingerów (ok. 1590), rodziny von den Linde (ok. 1584), Strobandów (ok. 1590, zapewne wykonane przez Willema van den Blocke), Stadtlanderów (1638), Anny z Leszczyńskich Potockiej (1653), Wolfa Pistorisa (1703). W Muzeum Okręgowym w Toruniu przechowywane są ponadto epitafia burmistrza Torunia Henryka Strobanda i ławnika staromiejskiego Edwarda Roggena. Z początku XVII w. pochodzi główna część prospektu organowego (1601-1609, część z XVI w.) oraz manierystyczna ambona (1605). Organy te, będące arcydziełem sztuki rzeźbiarskiej należą do wąskiej grupy najstarszych w Polsce.
   Do drugiego od wschodu przęsła prezbiterium, od strony północnej, w 1636 r. dobudowano mauzoleum królewny szwedzkiej Anny Wazówny, która zmarła w 1625 r. w Brodnicy, ale z powodu zakazu odprawiania tam nabożeństw luterańskich nie mogła być pochowana w tym mieście. Mauzoleum ma formę półkolistej apsydy, do której prowadzi barokowy portal i mieści nagrobek w formie cokołu, na którym wspiera się otwarty sarkofag z umieszczoną na nim leżącą postacią królewny, wyrzeźbioną w alabastrze.
   Pozostałe wyposażenie pochodzi w zasadzie a okresu rządów bernardynów. Są to późnobarokowe ołtarze przy filarach nawy głównej (w tym obeliskowe, wzorowane na ołtarzach w kościele jezuitów w Grudziądzu) oraz siedmiokolumnowy, monumentalny ołtarz główny o symbolice maryjnej z lat 1731-1733, dzieło Jana Guhra i Chrystiana Kynasta. Warto wymienić również drewniany łuk tęczowy z lat 1728-1729.
   Uzupełnieniami z przełomu XIX i XX w. (lata 1898-1916) są neogotyckie witraże wykonane przez firmę Binsfelda i Jansena z Trewiru.

Domasłowski J., Jarzewicz J., Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń, 1998
Katarzyna Kluczwajd, Skarby kościoła Mariackiego w Toruniu [katalog wystawy], Toruń, 2005

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu wznosi się na Starym Mieście, w zachodniej części północnego bloku przyrynkowego ograniczonego ulicami Panny Marii, Piekary i Franciszkańską.
 

fot. ze strony  www.panoramio.com

fot. z wikipedii