KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW.
JANA EWANGELISTY
W TORUNIU
zabytki architektury - budowle sakralne
Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu - dawna fara toruńskiego Starego Miasta, od 1935 bazylika mniejsza, od 1992 katedra diecezji toruńskiej.
Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994-1995 ujawniły istnienie reliktów pierwszego kościoła parafialnego Torunia. Była to nieduża budowla salowa, nieco węższa od prezbiterium obecnego kościoła, której ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium, zamknięta od wschodu trójbocznie. Świątynia ta została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce w 1236 r. i była używana przez okres około 60-80 lat.
Do budowy obszerniejszego kościoła przystąpiono około 1260 roku poczynając od prezbiterium. Pod koniec XIII wieku dobudowano do niego trójnawowy, trójprzęsłowy korpus o założeniu halowym. Rozwiązanie części zachodniej nie jest znane, ale powszechnie przyjmuje się tezę o wieży na planie kwadratu, przylegającej do zachodniej fasady na przedłużeniu nawy środkowej.
Kolejna faza budowy świątyni wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 r. Do początku XV w. przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki.
W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt. W latach 1475-1480 dobudowano południowy ciąg kaplic bocznych. Potężną, masywną wieżę kościoła wzniesiono w latach osiemdziesiątych XV w. w miejscu poprzedniej, która częściowo zawaliła się i została rozebrana. Przede wszystkim jednak podwyższono korpus nawowy do obecnej wysokości ok. 27 m, przekrywając go sklepieniem gwiaździstym.
W 2005 wyremontowano dach, odnowiono również zegar znajdujący się na wieży, a w 2006 rozpoczęto stopniowe odnawianie elewacji.
Architektura
Kościół jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej. Ma formę trójnawowej wysokiej na 27,30 m hali z niższym prezbiterium i kaplicami bocznymi. Od zachodu w korpus częściowo wtopiona jest masywna czworoboczna wieża, której zachodnia elewacja jest rozczłonkowana głęboką wnęką z głównym portalem do kościoła, przechodzącą przez całą jej wysokość. Po bokach do wieży przylegają niższe od naw aneksy poprzedzone kruchtami. Prezbiterium jest sklepione krzyżowo-żebrowo i gwiaździście, korpus sklepieniami gwiaździstymi o wzbogaconym układzie (w nawie głównej ośmio-, w nawach bocznych pięcioramiennymi).
Zabytkowe wyposażenie
Zabytki gotyckie:
W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w. Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła - św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty z ok. 1360, na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok. 1380-90 przedstawiająca Ukrzyżowanie na drzewie Jessego, a wokół Sąd Ostateczny, Mater Misericordiae, Kościół i Synagogę, Legendę o Trzech Żywych i Trzech Zmarłych oraz personifikacje cnót i występków. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w. przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV w. podczas rozbudowy kościoła. Odkryto je w 1908, a w latach 1921 i 1990-1998 poddano konserwacji. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502-1506, fundacji Kaspra Welkera, zastąpił po wojnie dawny barokowy ołtarz główny. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba, na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka). Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV w. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Jana von Soest (zm. 1361) i jego żony Małgorzaty, zamówiona w Brugii. Oprócz chrzcielnicy jest to najstarszy zachowany zabytek w kościele.
W nawie północnej, na ścianie zachodniej znajdują się malowidła gotyckie z XIV (Koronacja Marii) i XV w. (Ukrzyżowanie). Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza. Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny, zaginionej w czasie II wojny światowej (zastąpiona kopią), która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV w. Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań.
W ołtarzu przy pierwszym od wschodu filarze oddzielającym nawę główną i południową znajduje się kolejne wybitne dzieło plastyki gotyckiej - płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły, z początku XV w. Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego. W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks. Na filarze za tym ołtarzem odkryto oprócz tego niedawno średniowieczne malowidło Ukrzyżowania. Z ok. 1420-1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego, umieszczona w kaplicy św. Barbary (pierwszej od zachodu w szeregu północnym). Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej, wzmiankowanego w 1596.
Rzeźbę późnogotycką reprezentują Chrystus Zmartwychwstały i św. Jan Ewangelista, obie z 1497, będące dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga, a także Chrystus Bolesny z przełomu XV i XVI w. oraz Zaśnięcie Marii z początku XVI w. Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z 1580.
Cenny wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok. 1420 obecnie posiada Muzeum Narodowe w Warszawie. Dwa wybitne późnogotyckie obrazy, Zdjęcie z krzyża z 1495 r. i Biczowanie, pochodzące z kościoła świętych Janów, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W czasie II wojny światowej oprócz wspomnianej wyżej Pięknej Madonny zaginęły epitafium Jana Kota (po 1454) i Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w.
W 1500 odlano największy w Polsce gotycki dzwon Tuba Dei, istniejący do dziś i używany na największe okazje, kilka razy w roku.
Zabytki nowożytne:
W latach 1530-1583 świętojańska fara służyła protestantom, następnie zaś przez okres 13 lat była użytkowana wspólnie, zarówno przez katolików, jak i protestantów. W okresie tym wnętrze kościoła otynkowano i pobielono, zacierając XIV-wieczne malowidła ścienne o tematyce religijnej. Jednocześnie, wnętrze kościoła wzbogaciło się o protestanckie epitafia: Anny Pirnesius (zm. 1576) z przedstawieniem św. Hieronima według Albrechta Dürera, Mikołaja Kopernika z ok. 1580, Krzysztofa Floriana (zm. 1587), Sebastiana Trosta (zm. 1578), Kaspra Friesego z 1586 i Andrzeja Gretscha (po 1584).
Oprócz epitafium, w kaplicy Zaśnięcia Marii Panny znajdują się dwa inne zabytki związane z Mikołajem Kopernikiem - gotycka chrzcielnica z pierwszej połowy XIV wieku, w której go prawdopodobnie ochrzczono i rzeźbione popiersie autorstwa Wojciecha Rojowskiego z 1766.
Liczne barokowe i rokokowe ołtarze w korpusie i kaplicach bocznych pochodzą z XVII-XVIII w. Najwyższym poziomem artystycznym odznaczają się ołtarz Zdjęcia z krzyża z kopią obrazu Petera Paula Rubensa, ołtarz św. Franciszka Ksawerego (dzieło poznańskie z 1674 r.) i dwa rokokowe ołtarze z około 1770 umieszczone w kaplicach bocznych. W ołtarzu w drugiej od wschodu kaplicy południowej obraz Matka Boska ze św. Stanisławem Kostką z ok. 1634-1635 (jedno z najwcześniejszych przedstawień tego świętego na ziemiach polskich), malowany przez Bartłomieja Strobla. Obecną rokokową XVIII-wieczną ambonę umieszczoną przy wejściu z nawy głównej do prezbiterium przeniesiono z kościoła dominikanów.
Neogotyckie witraże wykonano na przełomie XIX i XX w. Witraż we wschodnim oknie prezbiterium został wykonany przez Eugeniusza Kwiatkowskiego w 1951, z wykorzystaniem w partii maswerku ocalałych fragmentów szkieł gotyckich.
Bazylika katedralna Świętych Janów w Toruniu, pod red. M. Biskupa, oprac. J. Domasłowski, Toruń, 2003
www.katedra.diecezja.torun.pl
Katedra śś. Janów w Toruniu znajduje się w w
południowej części Starego Miasta
pomiędzy ulicami: Żeglarską, św. Jana, Łazienną i Kopernika.
fot. L. Lubicki ze strony
www.wiadomosci24.pl
