28 grudnia 1233 r. wielki mistrz krzyżacki Herman von Salza i mistrz krajowy Herman Balka nadali prawa miejskie Toruniowi i Chełmnu, w dokumencie zwanym przywilejem chełmińskim. Wkrótce okazało się, że dawna osada toruńska jest położona dogodniej niż miejsce, w którym się początkowo zatrzymali, i dlatego na jej terenie lokowali nowe miasto. Opuścili swój gród nad Wisłą, odtąd zwane Starym Toruniem.
   Przywilej chełmiński wyznaczał dokładnie granice miasta na milę wzdłuż Wisły i pół mili w głąb kraju. W procesie formowania się osadnictwa Torunia i rozwoju miasta najważniejsza rolę odegrały korzystne warunki naturalne - położenie w punkcie leżącym u nasady charakterystycznego łuku Wisły, w miejscu, które wyjątkowo sprzyjało przeprawie, na naturalnym pomoście między ziemią chełmińską i Kujawami.
   Część rzemieślników osiadła gromadnie opodal miasta i zamku, oddzielona od miasta rzeczką Mokrą. Wkrótce była to już tak liczna grupa, że już w 1264 r. (w 30 lat po lokacji Torunia) zamieszkały przez nią teren otrzymał prawo miejskie jako Nowe Miasto Toruń. Miało ono znacznie mniej samodzielności i uprawnień handlowych niż Stare. Nowe Miasto miało charakter osady rzemieślniczej, obsługującej zwłaszcza rolnicze zaplecze ziemi chełmińskiej oraz Kujawy i ziemię dobrzyńską. Było ono odrębnym organizmem, niezależnym od Starego Miasta (do 1454 r.), nie miało ani pełnego samorządu, ani swobód handlowych, co utrudniało mu rozwój kupiectwa. Mieszkańcy Nowego Miasta, usytuowanego nieco dalej od Wisły, trudnili się wyrobem sukna, garbarstwem, kuśnierstwem i obróbka metali.
   Oba miasta zabudowywały się zgodnie z przyjętym wówczas systemem regularnego rozplanowania ulic - charakterystycznym dla miast krzyżackich. Z czasem zespół ten ukształtował się w kompozycję 2 bliźniaczych miast: Starego i Nowego oraz wchodzącego między nie klinem zamku krzyżackiego oraz przedmieść otaczających pierścieniem całość.

Zobacz plan Torunia z 1641 r.

Stare Miasto
Stare Miasto wzniesiono w miejscu dawnej osady na stosunkowo małej przestrzeni. Posadowione zostało na dolnej terasie nadrzecznej, obniżającej się wyraźną skarpą w stronę Wisły. Południowa granica miasta biegła krawędzią terasy, wschodnią granicę oparto o Strugę Toruńską i zbocze wzgórza zamkowego, zachodnią o mały strumyk. Zamknięcie obwodu miasta od północy nadało jego obrysowi kształt nieregularnego pięcioboku. Plan miasta wykazuje znaczne różnice w układzie i kształcie bloków. Część południowa jest regularniejsza od północnej, a niektóre obiekty są usytuowane nietypowo (np. kościół farny i nie zachowana brama Starotoruńska). Na tej podstawie przypuszcza się, że rozwój Starego Miasta przebiegał w dwóch etapach. Pierwotnie miasto było mniejsze i zajmowało obszar na planie prostokąta o proporcjach 1:2, położony między Wisłą i ulicami: Św. Ducha, Różaną, południową pierzeją Rynku Staromiejskiego, Szeroką i Podmurną. Jego centrum zajmuje dziś plac św. Jana, prawdopodobnie najstarszy rynek toruński. Powiększenie miasta na północ i zachód i wytyczenie obecnego rynku o kształcie zbliżonym do kwadratu 105 x 109 m, nastąpiło prawdopodobnie ok. połowy XIII w.
   Budowę murów ceglanych rozpoczęto ok. poł. XIII w. od stron najbardziej zagrożonych atakiem wroga: północnej i zachodniej. Wznoszono je etapami do połowy XIV w., a prace przy ich rozbudowie trwały przez całe średniowiecze. W czasach Kopernika mury miały grubość ok. 6 m. Pod koniec XIII w. oddzielono murem Stare Miasto od Nowego. System fortyfikacyjny składał się z podwójnego pasa murów i fosy od strony lądu oraz muru pojedynczego od strony Wisły. Fosę nawadniały strumienie, których wody spiętrzały dwie tamy: przy bramie Starotoruńskiej i obok zamku. Mur wewnętrzny był wysoki, blankowany, miał około 30 baszt, przeważnie czworobocznych. Większość z nich miała 3 ściany i była otwarta od strony miasta. Niski mur zewnętrzny chronił międzymurze. Na zewnątrz prowadziło 8 bram: Starotoruńska (na zachód), Chełmińska (na północ), Paulińska = Więzienna oraz Wielka = Kotlarska (na wschód do Nowego Miasta), a także Klasztorna, Żeglarska, Łazienna i Mostowa (na południe, na nadbrzeże wiślane). W XV w. mury podwyższono, a bramy Starotoruńską i Chełmińską poprzedzono potężnymi barbakanami w kształcie wysokich wież.
   Miasto miało wyraźnie portowy charakter. Ulice prostopadłe do nadbrzeża nosiły nazwy: Mostowa, Łazienna, Żeglarska, Św. Ducha i to nimi po rozładowaniu statków w porcie, rozprowadzano towary do poszczególnych domów i spichlerzy. Pozostałe ulice służyły komunikacji wewnętrznej. Niektóre z nich skupiały rzemieślników jednego fachu i im zawdzięczały swe nazwy, np. Piekary, Szewska. Z wyjątkiem narożnika północno-wschodniego ulice dochodziły do rynku pełną szerokością, bez charakterystycznych dla średniowiecza przewężeń. Ulica Przymurna, biegnąca wzdłuż obwodu murów miejskich, miała znaczenie obronne. Siatka ulic podzieliła obszar miasta na bloki i 3 place: rynek pośrodku, plac pod budowę kościoła farnego na południowym-wschodzie przy ul. Żeglarskiej oraz pod klasztor franciszkanów przy północno-zachodnim narożu rynku. Rynek Staromiejski stanowił węzeł komunikacyjny miasta. Główne arterie przelotowe północ-południe i wschód-zachód biegły wzdłuż wschodniej i południowej pierzei i krzyżowały się w południowo-wschodnim jego narożniku. Równolegle do ściany wschodniej ratusza, mniej więcej w odległości 2 m, biegł rów (rynsztok?) prawie metrowej głębokości. Rynek był wyłożony drewnem.
   Przestrzeń śródrynkową zajmował ratusz - siedziba władzy i jurysdykcji miejskiej, a zarazem wielki dom handlowy i składowy. Na rynku ogłaszano zarządzenia rady i wyroki sądu oraz wykonywano egzekucje lub karano winnych pod pręgierzem. Zachodnia połać rynku, zwana placem turniejowym, była miejscem zgromadzeń i różnych uroczystości. Wokół rynku stały kamienice najbogatszych mieszczan. W południowej pierzei znajdował się Dom Towarzyski patrycjatu toruńskiego, zwany później Dworem Artusa. Był on siedzibą kupieckiego Bractwa Św. Jerzego skupiającego elitę miasta.
   Na rynku powstawały kolejno: dom kupiecki - sukiennice (1259), kramy i ławy chlebowe wraz z wieżą, budynki rady i ławy sądowej (1274), waga (1279), tworząc z czasem zespół na planie prostokąta, z dziedzińcem pośrodku, otoczony rzędem bud (1343). Wieża w południowo-wschodnim narożniku ratusza, najstarsza tego typu w środkowo-wschodniej Europie, była wzorowana na flandryjskich beffroi - miejskiej dzwonnicy w formie wieży.  Skomasowanie urządzeń targowych w centrum miasta, na rynku, było zjawiskiem charakterystycznym dla średniowiecznych miast Europy środkowo-wschodniej. W latach 1391-99 na miejscu zmurszałych budynków wzniesiono obecny ratusz, zachowując dawny plan i wieżę, podwyższoną o połowę w 1385 r. Podobnie rozbudowywany przez lata był monumentalny kościół św. Jana oraz Panny Marii wraz z przylegającym do niego klasztorem.
   Pierwsze domy ceglane pojawiły się w końcu XIII w. Podstawowym materiałem budowlanym była czerwona cegła. Wymiary działek pod kamienice były różne, zależnie od zamożności mieszkańców. Przeważały dwupiętrowe domy kupieckie o 3 osiach okiennych. Łączyły one funkcję domu mieszkalnego i spichlerza. Dominowała tu zabudowa szczytowa. Fasady kamienic były niezwykle ozdobne i kolorowe.
   Średniowieczne spichlerze, stosunkowo nieliczne, grupowały się w pobliżu Wisły, głównie przy ulicy Podmurnej oraz u zbiegu ulic Rabiańskiej i Piekar. Zwarta zabudowa pierzei ulic i placów tworzyła zamknięte wnętrza miejskie.

Nowe Miasto
Na kształt miasta i układ jego głównych osi komunikacyjnych wpłynęła konieczność nawiązania do istniejących już założeń urbanistycznych: Starego Miasta i zamku. Rezultatem było wytyczenie terenu pięciobocznego o powierzchni nieco mniejszej od Starego Miasta. Obszar ten podzielono bardzo regularną siatką ulic, tworząc plan szachownicowy, typowy dla miast nowo zakładanych, w którym wszystkie ulice miały szerokość 3 prętów chełmińskich (nowych= 4,35 m.) czyli 13,05 m.
   Jego ośrodkiem był kwadratowy rynek o wymiarach 95 x 95 m, przesunięty z osi układu w kierunku południowym. Przez rynek przebiegała główna trasa wschód-zachód (ul. św. Katarzyny - północna pierzeja rynku - ul. Królowej Jadwigi), spotykająca się w północno-zachodnim narożniku z prowadzącą na północ ul. Prostą. Stykowy do rynku kwartał w południowo-wschodnim narożniku miasta przeznaczono pod budowę kościoła parafialnego. Kraniec północno-zachodni zajmowali dominikanie, przez ich teren przepływała Struga Toruńska, na której mogli budować młyny. Ku Wiśle Struga płynęła własnym korytem, równolegle do fosy oddzielającej oba miasta. Wychodziły na nią tyły parcel należących do garbarzy, skupionych przy ulicach Małe i Wielkie Garbary. Tkacze, nie potrzebujący do produkcji bieżącej wody mieszkali przy ul. Sukienniczej.
   Miasto zostało w XIII-XIV w. otoczone ceglanymi murami wzdłuż Strugi Toruńskiej i murów Starego Miasta oraz dzisiejszych Wałów gen. Sikorskiego, ul. Warszawskiej i Woli Zamkowej. Mury wzmacniało ok. 20 prostokątnych baszt. Na zewnątrz prowadziły 3 bramy: Prosta = Prawa (na północ), Bydlęca = św. Katarzyny (na wschód) i św. Jakuba (na południe, w kierunku Woli Zamkowej). W pierwszej połowie XIV w. dodano drugi pierścień murów i nawodnioną fosę, która od północy łączyła się z fosą staromiejską. W ten sposób zespół obu miast otrzymał od zewnątrz jednolity pas obronny.
   W 1334 r. ukończono budowę w Nowym Mieście monumentalnego kościoła dominikańskiego. Od 1309 r. budowano farę św. Jakuba. Posiadała ona wieżę w otwartym narożniku rynku, co włączało ją do kompozycji urbanistycznej placu.
   Urządzenia targowe znajdowały się na rynku lub w jego pobliżu. Do najstarszych należały jatki mięsne, zlokalizowane w południowo-wschodnim bloku przyrynkowym. W końcu XIII w. powstał na rynku dom kupiecki należący do zakonu. Niestety nie zachował się murowany ratusz, wzniesiony prawdopodobnie w końcu XIII w. Na jego parterze znajdowały się sukiennice i waga, na piętrze zaś pomieszczenia rady i sądu. Gmach wieńczyła wieżyczka z dzwonem. Równoległy do niego, mniejszy budynek, prawdopodobnie ław chlebowych i szewskich, był oddzielony dziedzińcem, zamkniętym z obu stron wysokim murem.
   Pierwsze domy mieszkalne budowano wyłącznie z drewna. Kamienice ceglane pojawiły się w poł. XIV w. Zabudowa Nowego Miasta była znacznie skromniejsza od zabudowy staromiejskiej. Dominowały tu niewielkie jedno- i dwupiętrowe kamienice rzemieślnicze. W większości była to zabudowa szczytowa.
   W późniejszym okresie Stare i Nowe Miasto oddzielono podwójnym rzędem murów obronnych z bramami (Kotlarską, od której szła ku Rynkowi Nowomiejskiemu ul. Sadlarska, oraz zbudowaną u wylotu ul. Szewskiej Bramą Więzienną, później zwana Paulińską), basztami i fosą. Bramy łączył Zaułek Prosięcy wzdłuż Mokrej.
   Obie gminy miejskie, otoczone półkolem przedmieść, tworzyły duży i ludny w owych czasach zespół urbanistyczny. W połowie XIV w. Stare Miasto obejmowało ok. 330 parcel, Nowe Miasto ze swym przedmieściem - 210 całych lub odpowiednio większą ilość "półdziałek". Liczbę ludności oblicza się na 10-20 tys. mieszkańców; na początku XV w. wzrosła ona do 15 tys. mieszkańców. W 1454 r.  Stare i Nowe Miasto połączyły się w jeden organizm miejski.

Zamek krzyżacki
Zamek krzyżacki stanął na pagórku nad Wisłą, przy ujściu strumienia, w bezpośrednim sąsiedztwie murów staromiejskich. Takie usytuowanie ułatwiało kontrolę nad przeprawą i żeglugą na rzece oraz oczywiście nad miastem.
   Zamek ceglany budowano od drugiej połowy XIII w. do pierwszej ćwierci XIV w. W końcu XIV w. (1384-92) powiększono zamek i przedzamcze. Zamek zaplanowano na 3 poziomach: zamek górny, międzymurze, przedzamcza. Zamek górny założono na planie podkowy, nawiązując do dawnych wałów grodu. Znajdował się tam kilkupiętrowy budynek oraz dziedziniec z potężną ośmioboczną wieżą pośrodku. Od północy otaczały go zabudowania gospodarcze, dostawione do muru zewnętrznego. Wjazd na podwórzec prowadził przez bramę wschodnią. Zamek okalało położone poniżej międzymurze. U stóp zamku rozlokowano od północnego-wschodu i południa kilka przedzamczy o charakterze gospodarczym, oddzielonych od siebie murami. Za wschodnim podzamczem założono staw rybny, za którym między Nowym Miastem a Wisłą leżała rozległa Wola Zamkowa. Na zamknięciu fosy, odgradzającej zamek od Starego Miasta, już w końcu XIII w. wzniesiono tamę wchodzącą w skład zamkowego systemu obronnego. W czasie zwycięskiego powstania mieszkańców Prus przeciw Krzyżakom w 1454 r. mieszczanie Starego Miasta zdobyli, a następnie zburzyli zamek, pozostawiając jedynie ruiny.

Przedmieścia
Obszar ziemi nadany miastu na własność przywilejem chełmińskim z 1233 r. stanowił gospodarcze i aprowizacyjne zaplecze średniowiecznego Torunia i obejmował 5530 ha. Na tym terenie, zaraz za murami miejskimi, powstały pierwsze przedmieścia. Otoczyły one miasto pierścieniem przeszło półkilometrowej szerokości od strony lądu i wąskim pasem nad Wisłą.
   Nad rzeką leżało najstarsze z nich - Wielkie Rybaki, wyrosłe zapewne z przedlokacyjnej osady rybackiej. Tutaj na nadbrzeżu mieścił się port, pomost wyładunkowy, magazyny, itp. Lokowano tam także takie warsztaty i pomieszczenia, które były niebezpieczne, uciążliwe, czy mogły być przyczyna pożarów, np. kuźnie, piekarnie, smolarnie. Rozciągały się tu także ogrody warzywne, sady i pasieki. Osadnictwo rozwijało się głównie przed bramami miejskimi wzdłuż głównych dróg i ich odgałęzień. Znajdowały się tu ulice i uliczki, których dziś nie można zlokalizować wskutek przekształceń terenu, spowodowanych wielokrotnymi zniszczeniami i budową twierdzy.
   W kierunku zachodnim leżały nad Wisłą Małe Rybaki. Tam mieściła się cegielnia, smolarnia i stocznia. Duże osiedle mieściło się też za brama Chełmińską. Wybudowano tam aż 3 kościoły, klasztor i szpital. W pobliżu drogi do Chełmży i Grudziądza istniała Polska Wieś, granicząca od północy z Nowym Miastem. Za nią, nad Górnym i Dolnym Stawem, przez które przepływała Struga Toruńska, rozwijał się ośrodek przemysłowy.
   Przedmieście Nowego Miasta, położone za jego wschodnią granicą dochodziło do Wisły na wschód od terenu Woli Zamkowej. Zabudowa grupowała się przed bramą św. Katarzyny, wokół kaplicy pod tym wezwaniem, od którego powstała też nazwa przedmieścia.
 
    Zespół Staromiejski Torunia dnia 4 grudnia 1997 roku, podczas XXI plenarnej sesji Komitetu Dziedzictwa Światowego UNESCO w Neapolu, został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO.

Na podstawie tekstu Agaty Wiklik " Historia budowy miasta - Toruń"