ŚLUZY NA STARYM KANALE BYDGOSKIM W W BYDGOSZCZY
zabytki architektury - zabytki techniki
Projekt kanału powstał wiosną 1772 r. Roboty rozpoczęto wiosną 1773 r. Na miejsce sprowadzono 8 tysięcy robotników z Meklemburgii, Turyngii, Saksonii, Dessau oraz Czech. Po roku prac wszystkie śluzy były już gotowe. Ruch otwarto we wrześniu 1774 r., ale do 1775 r. prowadzono jeszcze prace przy umacnianiu śluz i pogłębianiu. Długość nowej drogi wodnej wynosiła 26,7 km. Razem zbudowano 10 drewnianych śluz: 9 w Bydgoszczy i 1 w Nakle. Nowa droga wodna umożliwiała transport śródlądowy do Szczecina z Wisły, Bugu, Sanu i Narwi z pominięciem Bałtyku.
W latach 1792-1806 nastąpiła pierwsza przebudowa kanału. Jej autorem był inspektor robót melioracyjnych i późniejszy długoletni inspektor kanału Conrad Peterson. Przebudował on 9 śluz i 3 jazy na budowle murowane. Powstała wtedy od podstaw śluza Nakło Wschód, przez co kanał został przedłużony o kilometr, natomiast usunięta jedna ze śluz w Bydgoszczy. Wszystkie obiekty miały wymiary komór: 49x6,6 m. Spadki w śluzach bydgoskich wynosiły 3,2-3,7 m, a w nakielskich 2 m. Były to pierwsze w Niemczech śluzy zbudowane z cegły palonej, a nie tylko z piaskowca. Peterson założył przy brzegach kanału park, który dzisiaj istnieje pod nazwą "Planty nad Kanałem Bydgoskim" oraz sprowadził osadników, którzy mieli zagospodarować brzegi Kanału na Osowej Górze. W 1805 r. odbudował również w formie drewnianej śluzę Miejską. Wzniesione wówczas komory śluzowe posiadały długość 48,9 m, a światło głów 6,6 m.
W latach 1906-1915 r. dokonano gruntownej przebudowy Kanału Bydgoskiego. Wykopano wówczas nowy odcinek kanału o długości 1,63 km, wybudowano dwie nowe śluzy, a pozostałe przebudowano. W wyniku tych prac 3,5 kilometrowy odcinek kanału, który przebiegał w otoczeniu parkowym, wyłączono z użytkowania, przeznaczając go dla celów rekreacyjnych. Nieużywany odcinek kanału z pięcioma śluzami, zaczęto wtedy nazywać Starym Kanałem Bydgoskim. Nie stracił on swojej funkcjonalności, bo chociaż cały ruch towarowy odbywał się nowym odcinkiem, wyposażonym w większe i nowocześniejsze śluzy, to stary odcinek pozostawał w pełni sprawny jako droga rezerwowa. Obecnie jest on wyłączony z ruchu.
Do dzisiaj przetrwały 3 zabytkowe śluzy Starego Kanału zbudowane w latach 1773-74:
- śluza nr IV - "Wrocławska" na 13,6 km drogi wodnej Wisła-Odra
- śluza nr V - "Czarna Droga" na 14,6 km
- śluza nr VI - "Bronikowskiego" na 15,4 km
Obecna forma budowli pochodzi z lat 1803-1810, kiedy dokonano pierwszej przebudowy drogi wodnej Wisła-Odra. Zachowały one oryginalne konstrukcje z początku XIX wieku. Są to śluzy komorowe o konstrukcji ceglanej, posadowione na ruszcie palowym. Posiadają zamknięcia w postaci drewnianych wrót wspornych dwuskrzydłowych. Zasuwy umożliwiające regulację przepływu wody i napełnianie komory posiadają napęd ręczny. Eksploatowane były z przeznaczeniem dla barek o ładowności do 200 ton do roku 1915, kiedy oddano nowy odcinek kanału z nowo wybudowanymi śluzami Okole i Czyżkówko. Do końca lat 40. XX w. wykorzystywane była awaryjnie. Ostateczne wyłączenie z eksploatacji nastąpiło pod koniec lat 60. XX w.
W latach 80. XX w. ważyły się losy zachowanego odcinka Starego Kanału – od śluzy IV do VI. Rozważano wówczas kilka rozwiązań, w tym także całkowitą likwidację Starego Kanału. Na początku lat 90. wybrano jednak do realizacji wariant rekonstrukcji śluz. Pierwsze prace, polegające na remoncie śluz IV i V, przeprowadzono w latach 1992-1994. Kolejną śluzę VI wyremontowano w 1995 r. W tych latach oczyszczono również kanał z osadów i zanieczyszczeń oraz przeprowadzono roboty związane z remontem brzegów na odcinku od ul. Wrocławskiej do ul. Czarna Droga. W 1995 r. powstało Stowarzyszenie Miłośników Kanału Bydgoskiego, które prowadziło dalsze prace nad rewaloryzacją Starego Kanału.
Od 2000 r. jednym z głównych strategicznych zamierzeń rozwoju Bydgoszczy uznano wykorzystanie miejscowych walorów przyrodniczo-krajobrazowych. W tym kontekście co roku upiększa się i uatrakcyjnia planty nad Kanałem Bydgoskim, wykorzystując jego walory przyrodnicze.
W 2004 r. na terenie Liceum nr III, którego gmach znajduje się w sąsiedztwie parku, powstało Muzeum Kanału Bydgoskiego, natomiast od 8 grudnia 2005 r. cały zespół Kanału Bydgoskiego (Nowego i Starego) wraz z towarzyszącą zabudową został wpisany do rejestru zabytków. Od tego czasu władze Bydgoszczy podjęły również starania o wpisanie go na listę Światowego Dziedzictwa Kultury i Przyrody UNESCO ze względu na unikalny w skali europejskiej przykład XVIII-wiecznej myśli technicznej i wielkie znaczenie dla rozwoju miasta.
Bartowski K., W 231. rocznicę Kanału Bydgoskiego (1774-2005), Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu, z. 10, Bydgoszcz, 2005
Mrozek Z., Przez śluzy kanału bydgoskiego, Kalendarz Bydgoski, 1995
fot. z wikipedii
