zabytki architektury - zabytki techniki

Pierwsza wzmianka źródłowa o orzelskim młynie pochodzi z 1459 roku, gdy Sławbor z Bożejewic k. Żnina kupił od Piotra Szląga z Radzicza trzy łany w Orlu wraz z szóstą częścią z jego połowy tamtejszego młyna.
   Obecny budynek młyna, który jest perłą tego typu architektury na Krajnie, zbudowany został w XVIII wieku. Najstarsza jest część mieszkalna, natomiast jego część produkcyjna została dobudowana, prawdopodobnie w miejsce poprzedniej rozebranej ze starości, w drugiej połowie XIX wieku. Młyn działał do 1970 roku. Osiemnastowieczny budynek służy teraz za magazyn.
   Maszyneria młyńska napędzana była wodą ze sztucznego stawu zasilanego przepływającą nieopodal Orlą. Lustro wody w stawie znajdowało się około półtora metra powyżej turbiny młyna, a woda doprowadzana była specjalnym korytem, następnie spadając z pewnej wysokości na koła wodne, a później turbinę, wprawiała je w ruch. Gdy brakowało wody w stawie, urządzenia mielące zboże napędzane były od końca XIX wieku maszyną parową, która stała na specjalnej podmurówce kamiennej. Ruchome koło maszyny parowej połączone długim kołem pasowym z kołem przy młynie, napędzało cały mechanizm mielący. Od 1928 roku koła wodne zastąpiono turbiną. Gdy zlikwidowano maszynę parową, na podmurówce kamiennej w 1957 roku wybudowano budynek mieszkalny, a na jego podwórzu postawiono silnik spalinowy pełniący analogicznie funkcję silnika parowego. Niestety nie przetrwał do dnia dzisiejszego. Najmłodszą część młyna zbudowano systemem szachulcowym. Fundamenty kamienne dochodziły do pierwszego piętra, natomiast dalej konstrukcja drewnianego szkieletu  wypełniona była czerwoną cegłą. Drugie piętro zbudowano z desek ułożonych poziomo i dachem spadzistym pokrytym strzechą, a obecnie papą. W środku zachowały się prawie wszystkie XIX-wieczne zsypy drewniane. Stropy są solidne i dobrze zachowane, ale fragmenty murów grożą zawaleniem ze względu na ubytki cegieł.
   Na ścianie bocznej młyna, od strony północno-wschodniej, przylega najstarsza część w postaci budynku mieszkalnego. Składa się on ze szkieletu z drewnianych belek, między którymi wolną przestrzeń wypełniono szczapami chrustu owiniętego w słomę, a z zewnątrz obrzucono dodatkową, grubą warstwą gliny. Ten typ budownictwa charakterystyczny był dla XVIII wieku i określany jako peca. Do zachodniej ściany budynku mieszkalnego dobudowano budynek, pełniący dawniej funkcję magazynu zbożowego.
   Na wyposażeniu młyna pozostały jeszcze dwie maszyny, które mieliły zboże. Na pierwszym piętrze stoi do dzisiaj urządzenie z około połowy XIX wieku wyprodukowane w Zurychu, a na drugim piętrze młyna znajduje się XIX-wieczna maszyna zbudowana w Hamburgu. Pas transmisyjny napędzał dwa mechanizmy maszyny poruszające się w przeciwnych kierunkach. Jeden mechanizm zaopatrzony w noże siekł wsypywane zboże, natomiast drugi, posiadający dwa stalowe walce, rozcierał pocięte zboże na mąkę.
   W sąsiedztwie młyna znajdują się również zabudowania inwentarskie gospodarstwa, które dawniej należało do niemieckich osadników oraz cmentarz rodzinny z 1874 roku, otoczony ceglanym murem. Jak głosi napis, mur postawiono dopiero w 1925 roku.

Łaniecki S., Pałace, dwory i folwarki powiatu nakielskiego, Sępólno Krajeńskie - Nakło n/Notecią, 2005

fot. ze strony: www.witoslaw2.webpark.pl

fot. ze strony www.mrocza.pl