DAWNA GAZOWNIA W TORUNIU
zabytki architektury - zabytki techniki
Projekt budowy gazowni powstał już w 1846 roku. Miał on na celu uruchomienie nowoczesnego oświetlenia miasta. Jednak po wielu perypetiach, zmianach i modyfikacjach doczekał się realizacji dopiero 13 lat później. Z zapisów kronikarskich wynika, że ówczesna produkcja nowo uruchomionego zakładu odbywała się dla potrzeb 112 odbiorców komunalnych oraz 60 latarń wykorzystywanych do oświetlenia głównych traktów Starówki.
Po roku od inauguracji, obok szybko rozwijającego się oświetlenia ulicznego, odnotowano już ponad 800 odbiorców indywidualnych. Stale wzrastający pobór gazu zmusił toruński magistrat do rozbudowy istniejących obiektów technologicznych przy placu Bankowym (obecnie plac Rapackiego) oraz budowy zakładu filialnego w dzielnicy Mokre, a także ustawienia zbiorników przy ul. Franciszkańskiej i Flisaczej. Przy ulicy Franciszkańskiej, na terenie dawnego ogrodu franciszkanów, postawiono w latach 1860-1890 trzy zbiorniki gazowe. Pierwszy zbiornik z 1860 roku był jedynym w Toruniu, który posiadał obudowę ceglaną.
W kolejnych latach nastąpił zasadniczy okres budowy Gazowni. W 1864 roku ułożono gazociąg przez most na Wiśle w kierunku Dworca Głównego. Produkcja gazu wynosiła wówczas 1500 m3/dobę. Zamontowanych było blisko 170 latarni ulicznych, a ponad 2800 punktów świetlnych zainstalowano w mieszkaniach prywatnych. W 1875 roku nastąpił wzrost zużycia gazu węglowego, który wymusił rozbudowę zakładu. W 1881 roku wprowadzono oświetlenie gazowe na Jakubskim Przedmieściu, a w 1883 roku oświetlono Bydgoskie Przedmieście. Pobór gazu wzrastał z roku na rok. W 1900 roku roczna produkcja Gazowni wynosiła 380000 m sześciennych gazu węglowego. Zakład działał wówczas pod szyldem "Elektrownia - Gazownia - Tramwaje".
Lata pierwszej wojny światowej to okres ciężkiej próby i załamania produkcji. Jednak pierwsze dziesięciolecie po jej zakończeniu to czas kolejnych poważnych inwestycji. Władze polskie przejęły Gazownię Toruńską. W 1927 roku w mieście istniało 680 samoczynnych latarni gazowych. Łączna ilość latarni wynosiła 1440 sztuk. W mieszkaniach prywatnych eksploatowanych było 4320 urządzeń gazowych. W Gazowni zatrudnionych było 17 robotników kwalifikowanych, 70 robotników niewykwalifikowanych oraz 6 latarników. Dalsza intensywna rozbudowa nastąpiła w 1932 roku. Polegała na wymianie dotychczasowych lamp ulicznych na nowy typ z automatami samozapalającymi. Przystąpiono również do rozbudowy istniejącej sieci gazowej. Pomimo rozbudowy Zakładu jego zdolności wytwórcze były na wyczerpaniu. Problemem był również dowóz węgla z dworca kolejowego Toruń Miasto do siedziby Zakładu przy placu Bankowym przy wykorzystaniu specjalnych przyczep doczepianych do tramwajów. Wówczas zrodziła się koncepcja budowy nowej gazowni na Jakubskim Przedmieściu wyposażonej we własną bocznicę kolejową. W 1938 roku nastąpiło rozpoczęcie budowy nowej gazowni przy Szosie Lubickiej, będącej po dzień dzisiejszy jej siedzibą.
W czasie okupacji i w kilkunastu latach po jej zakończeniu sukcesywnie wstrzymywano produkcję w przestarzałych i niewydolnych oddziałach, koncentrując się na unowocześnieniu i rozbudowie nowego zakładu na Jakubskim Przedmieściu. W 1942 roku rozpoczęto produkcję w nowym zakładzie z jednoczesnym zatrzymywaniem procesu technologicznego w dotychczasowej siedzibie. Szybko wzrastające potrzeby odbiorców stawały się z biegiem czasu powodem coraz wyższego deficytu bilansu gazowego. Zmieniające się uwarunkowania działalności spowodowały konieczność zmiany profilu działalności, toteż z początkiem lat 70. rozpoczęto przestawianie odbiorców na gaz ziemny. Proces ten zakończono w 1978 r. wyłączeniem z ruchu urządzeń wytwórczych i zaprzestaniem klasycznej produkcji gazu.
Z trzech zbiorników gazowych znajdujących się na ulicy Franciszkańskiej, dwa rozebrano już w 1927 r. Trzeci w 1989 r. zaczęto adaptować na planetarium. Wieloletnie starania zostały zwieńczone sukcesem 17 lutego 1994 roku, kiedy nastąpiło oficjalne otwarcie Planetarium. Jego patronem został Władysław Dziewulski, astronom, profesor Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, współtwórca Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i Obserwatorium Astronomicznego w Piwnicach.
www.turystyka.torun.pl
fot. T. Stenka
