PARK W NAWRZE  gm. Chełmża, pow. Toruń

obiekty przyrodnicze - zabytkowe parki dworskie

Założenie parkowe w stylu krajobrazowo-klasycyzującym powstało w II połowie XIX wieku na powierzchni ok. 8 ha i zachowało się w pierwotnych granicach do obecnych czasów. Pałac dzieli założenie na 2 części. Część zapałacowa znajduje się na terenie sadów i ogrodów, a część frontowa, południowa na terenie dawnych łąk. Park krajobrazowy został zaprojektowany przez braci Larassów. Główną oś tworzy aleja wjazdowa z gazonem pośrodku, pałac i staw parkowy, a zewnętrzne wydłużenie stanowi kościół. Aleje dojazdowe przebiegają przez trawniki podzielone na 6 kwater obsadzonych różnymi gatunkami krzewów, głównie bzem, jaśminowcem i śnieguliczką. Po zewnętrznych stronach trawników znajdują się dwie aleje lipowe. Na narożniku każdej kwatery był ustawiony okazały głaz narzutowy. Początkowe i końcowe kwatery były zwieńczone 4 sosnami czarnymi. Aleja dojazdowa przed pałacem kończyła się zajazdem. W pobliżu pałacu na trawniku przed zachodnią aleją parkową rosły 3 okazałe akacje, które potem powaliła wichura. Przed podjazdem stały 2 posągi amorków.
   Przed frontonem pałacu był kolisty podjazd z okrągłym gazonem pośrodku, podzielonym na 6 części o kształcie klinów, w środku gazonu znajdował się kwietnik obramowany żywopłotem z bukszpanu. Przed frontową elewacją założono małe prostokątne trawniki obrzeżone wąskimi kwietnikami. Na trawnikach rosło 8 żywotników uformowanych w kształcie stożków. Podjazd przy elewacji frontowej i obu szczytach pałacu pokrywał kolorowy bruk. Wybrukowana była też aleja lipowa przy granicy z warzywnikiem i sadem.
   Za pałacem, przed elewacją ogrodową na trawniku był założony mały klomb kwiatowy, a przy ścianie oficyny zachodniej rosły pnącza i malwy na rabacie. Głównym wnętrzem w północnej części parku była polana ze stawem, na którego północnym brzegu były ułożone polne kamienie. Od strony zachodniej do stawu wpływał strumyczek, nad którym znajdował się mostek ziemny z poręczami (obecnie po strumyku pozostał tylko płytki rów). Po zachodniej stronie pałacu na miejscu dawnego sadu był kort tenisowy. W pobliżu rosła grupa starych świerków. Na północnym skraju parku rósł wiąz górski odmiany zwisłej stanowiący naturalną altanę.
   W parku istniał system dróg i ścieżek, dziś w większości nieczytelny. Główną drogą w tej części parku była obwodnica biegnąca przy granicy z warzywniakiem i na tym odcinku tworząca aleję grabową, na której zakończeniu ułożono stos polnych kamieni, na szczycie którego znajdował się płaski głaz w kształcie płyty z kamiennymi kulami. Druga droga biegła wokół stawu, od niej odchodziła ścieżka, dochodząca do obwodnicy. Do kortu również dochodziła ścieżka.
   Od północnego-zachodu park otoczony był rowem i prowizorycznym ogrodzeniem z palików, między którymi przeciągnięty był drut. Teren ogrodu od strony drogi do Bogusławek oddzielał mur z cegły.
Drzewostan parkowy składał się głównie z gatunków rodzimych, a najliczniejsze był lipy, graby, klony i jesiony. Z gatunków aklimatyzowanych występowały m.in. magnolie, platan, tulipanowiec i choina kanadyjska. W ogrodzie znajdowały się domy rządcy i ogrodnika.
   W czasie okupacji wycięto 8 żywotników kolumnowych przed pałacem, Niemcy zniszczyli też rzeźby amorków na cokołach.
   W okresie powojennym park z pałacem był administrowany przez UMK, potem w zarządzie PGR, od 1971 r. należał do Zakładu Doświadczalnego Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin.
Ubożenie składu gatunkowego postępuje nadal, kilka gatunków wyginęło zupełnie, a niektóre są reprezentowane przez pojedyncze okazy. Runo parkowe również było obfite, licznie występowały fiołki, zawilce i konwalie.
   Wśród najstarszych drzew w parku znajduje się kilkanaście egzemplarzy o wymiarach pomnikowych. W 1982 r. uznano 4 sędziwe wielkowymiarowe dęby szypułkowe za pomniki przyrody. Ich obwody w pierścienicy (na wysokości 1,3 m) wynoszą 322, 344, 356 i 365 cm. W 1991 r. za pomniki przyrody uznano:
- buk pospolity o obwodzie 274 cm
- jesion wyniosły – 308 cm
- lipa drobnolistna – 297 cm
- 2 dęby szypułkowe – 317 i 352 cm
   Według inwentaryzacji z 1982 r. na terenie parku znajdowały się 632 drzewa. Z liściastych najwięcej rośnie robinii akacjowych (24%), lip drobnolistnych (23%), kasztanowców białych (10,74%), klonów pospolitych (8,70%), grabów pospolitych (7,59%). Stosunkowo mało było dębów. Nowe nasadzenia to: jarzębiny, świerki, modrzewie, cisy, jałowce i żywotniki.
   Są ślady dewastacji drzewostanu, jak wycinanie młodych drzew i obcinanie gałęzi. Został rozebrany prawdopodobnie najstarszy obiekt zespołu parkowo-ogrodowego – dom rządcy. Zmieniony został podział kwaterowy trawników po obu stronach drogi dojazdowej z 6-kwaterowego na 4-kwaterowy. Układ większości dróg jest obecnie nieczytelny. W strefie przyparkowej zbudowano stację uzdatniania wody.

Chrapkowski B., Wierzchosławski S., Nawra, gmina Chełmża, zespół pałacowo-parkowy, Toruń, ok. 1994

Park otacza okazały pałac w Nawrze, znajdujący się w centrum wsi, w pobliżu kościoła. Dojazd autobusem PKS relacji Toruń - Chełmno. Obok pałacu przechodzi zielony szlak turystyczny Chełmża - Zelgno - Chełmża, można więc dojść z Chełmży zielonym szlakiem przez Kończewice lub najpierw żółtym szlakiem do Bielczyn, tam skręcić na szlak zielony i przez Głuchowo dojść do Nawry.
 

fot. D. Adamczyk