KOŚCIÓŁ P.W. ŚW. JANA CHRZCICIELA I ŚW. JANA EWANGELISTY
 ORAZ ZESPÓŁ KLASZTORNY W CHEŁMNIE

zabytki architektury - budowle sakralne

Historia
Zakon Cysterek został sprowadzony do Chełmna w II poł. XIII wieku, prawdopodobnie z inicjatywy biskupa chełmińskiego Fryderyka von Hausen i mistrza krajowego Ludwika von Baldersheim. Klasztor założony ok. 1266 r. z nadania Bertolda z Czystego i jego żony Krystyny. W 1267 r. na prośbę biskupa i mistrza krajowego burmistrz i rada miejska nadają mniszkom 4 działki budowlane wraz z bramą miejską. Klasztor otrzymał na swe utrzymanie liczne posiadłości wiejskie.
   W XV wieku pomiędzy 1429 a 1438 r. nastąpiła zmiana reguły zakonnic z chełmińskiego konwentu z cysterskiej na benedyktyńską. Po raz pierwszy chełmińskie benedyktynki wystąpiły w dokumencie z 1483 r. Jedną z przełożonych konwentu w Chełmnie w XV w. była siostra Mikołaja Kopernika. W XVI w. pod wpływem reformacji konwent przechodzi głęboki kryzys zażegnany poprzez wstąpienie w 1579 r. Magdaleny Mortęskiej. Dzięki niej klasztor stał się centrum tzw. reformy chełmińskiej, promieniującej na konwenty w całej Polsce. Za rządów ksieni Mortęskiej prowadzono w klasztorze chełmińskim wiele prac budowlanych. Gruntowanie przebudowano zabudowania klasztorne. Przed 1598 r. powstała przy prezbiterium kościoła klasztornego kaplica św. Marii Magdaleny. Do niej dobudowano w 1603 r. kolejne kaplice: św. Benedykta i św. Anny wraz z kryptami grobowymi oraz podwyższono wieżę. W 1617 r. przy wieży, nad emporą założono mały chórek, a w 1619 r. Mortęska ufundowała manierystyczny, piaskowcowy portal. Okres największej świetności klasztoru chełmińskiego przerwały wojny polsko-szwedzkie. Klasztor benedyktynek został skasowany przez Prusaków w 1821 r.
   Kościół i klasztor przejęły rok później zakonnice ze Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia, które od końca XVII wieku działały w Chełmnie. Siostry prowadziły tu szkołę (do czasów Kulturkampfu w 1875 r.) i szpital, w 1863 znalazła się tu siedziba prowincji zakonnej i nowicjatu.  Przed 1866 r. obszar klasztoru powiększono o trzy działki położone w północnej pierzei ulicy Dominikańskiej. W 1886 r. odnowiono ołtarze w kościele klasztornym, a następnie przekształcono kaplicę św. Marii Magdaleny. Przed 1888 r. została rozebrana kaplica św. Anny, a kaplica św. Benedykta obniżona i zamieniona na składzik. Następny remont kościoła nastąpił w 1895 r., kiedy ponownie przesklepiono kaplicę św. Antoniego i zakrystię. Około 1897 r. cały teren dawnych i nowszych zabudowań szpitalnych i klasztornych został odgraniczony wspólnym murem. W 1905 r. miało miejsce odnowienie ołtarzy w kościele. W 1932 r. w przeprowadzono prace konserwatorskie, podczas których odkryto gotyckie polichromie. Obecnie Siostry Miłosierdzia w zabudowaniach klasztornych prowadzą dom opieki.

Architektura
Klasztor budowano od połowy XIII do początków XIV w. W skład zachowanego północnego skrzydła klasztornego włączono tzw. Wieżę Mestwina, być może pozostałość nieukończonej siedziby krzyżackiej z 3 ćwierci XIII w. Skrzydła wschodnie i zachodnie uległy silniejszym przekształceniom. W XVII w. klasztor został gruntownie przebudowany. W XIX w., obok przebudowy wielu partii na potrzeby nowego zgromadzenia, na miejscu starszego wzniesiono wzdłuż ulicy neogotyckie skrzydło południowe z charakterystyczną wysoką wieżą (1897-1899).
   Kościół klasztorny p.w. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty został zbudowany w kilku etapach pomiędzy około 1280 a 1330 r. Pod koniec XIII w. wzniesiono mury obwodowe. Około 1310-1320 r. przesklepiono kościół dolny, a około 1330 r. przesklepiono kościół górny oraz zbudowano gotyckie półszczyty zachodnie przy wieży.  Jest to budowla ceglana, jednonawowa, 4-przęsłowa, z pięcioboczną zamkniętą częścią prezbiterialną. Kościół jest oszkarpowany, od zachodu wznosi się wysoki szczyt, zwieńczony wieżyczką z początku XVII w. Korpus jest dwukondygnacyjny, dzięki wbudowaniu obszernej murowanej empory zakonnej. Wnętrze kryte jest sklepieniem gwiaździstym, niska część pod emporą – krzyżowym, wspartym na 2 filarach. W 1595 r. do prezbiterium dobudowano od północy kaplicę grobową zakonnic, a od południa kaplicę św. Michała.

Zabytkowe wyposażenie
Płyta nagrobna mieszczanina Arnolda Lischorena zmarłego w 1275 r., przywieziona z Flandrii jest jednym z najstarszych zabytków rzeźby na Pomorzu. Przed połową XIV w. powstały zworniki sklepienne, a w połowie wieku malowidła ścienne na emporze zakonnej - cykl Pieśni nad pieśniami, o mistycznej ikonografii, wyjątkowej w skali europejskiej. Figura Chrystusa w grobie - Ukrzyżowanego (o ruchomych ramionach), ze schyłku XIV w., zapewne została przeniesiona z kościoła franciszkanów. Z czasów ksieni Mortęskiej pochodzą organy, których prospekt malował malarz Jan Krüger w 1619 r. On też malował portrety dobrodziejów zakonu. Zachowały się ponadto manierystyczne stalle z 1595 r., intarsjowana ambona (1596-1597), kamienne epitafium zakonne (1599) i portal południowy świątyni (1619). W połowie XVII w. pojawiły się interesujące obrazy MB Bolesnej (Pieta) i malowana na blasze Madonna z Dzieciątkiem oraz wizerunek matki Mortęskiej z 1658 r. Ołtarz główny i dwa boczne w prezbiterium świadczą o bujnym rozwoju snycerki chełmińskiej w początkach XVIII w., dwa dalsze ołtarze wykonano w połowie XVIII w. Na ołtarzu św. Wincentego spoczęły relikwie bł. Jana Łobdowczyka przeniesione z kościoła franciszkanów. Stamtąd pochodzi też obraz św. Antoniego, niegdyś otaczany kultem.

Domasłowski J., Kościół i dawny klasztor cysterek w Chełmnie, Warszawa-Poznań-Toruń, 1983,
www.kobidz.pl

Zespół klasztorny w Chełmnie - dawny klasztor cysterek, następnie benedyktynek, obecnie Sióstr Miłosierdzia - znajduje się przy ul. Dominikańskiej. Klasztor zbudowano w północno-zachodnim narożniku Starego Miasta, na skraju wysokiej skarpy pradoliny Wisły.
 

fot. z wikipedii