muzea, skanseny, izby regionalne

   We wsi Gaj, położonej niedaleko Izbicy Kujawskiej, znajduje się rezerwat archeologiczny: cmentarzysko szkieletowe. Zostało ono wzniesione przez plemiona pasterzy i rolników, zamieszkujących tamtejsze tereny pięć i pół tysiąca lat temu. Ze względu na wielkość znajdujące się tam grobowce nazywane są "piramidami polskimi". Z reguły określenie "piramidy" zarezerwowane jest dla egipskich faraonów, jednakże megality (megas - wielki, lithos - kamień) kujawskie przywodzą takie skojarzenia. Monumentalność grobowców szczególnie jest widoczna od czoła (od szerszej części). Ludność kultury pucharów lejkowatych budowała grobowce z potężnych głazów. W Polsce stosowano najczęściej formę wydłużonego trapezu. Megality występowały przede wszystkim na Kujawach (również na Pomorzu), stąd też ich nazwa. Głazy tworzyły obstawę, mającą chronić mogiły przed rozmyciem, a zarazem ograniczyć obszar poświęcony czci zmarłego i czynnościom kultowym. Nad mogiłami usypywano potężne wały ziemne mające ponad 1000 m sześciennych objętości, ponad 100 m długości i do 3 m wysokości. Przeważnie zmarły (w grobach tych chowani byli wyłącznie mężczyźni) - osoba wysoko postawiona w hierarchii plemiennej - był pochowany w pozycji wyprostowanej w czole grobowca. Czasami grzebano w ten sposób równocześnie 2-3 osoby. Wyposażenie zmarłego w drogę pośmiertną było skromne. Do naszych czasów  dochowały się naczynia i łyżki gliniane, zabytki z krzemienia, w tym groty do strzał, siekiery oraz topory bojowe. Wysiłek wkładany przy wznoszeniu tych budowli niewątpliwie świadczy o istnieniu silnej więzi plemiennej, a także o zróżnicowaniu społecznym lub istnieniu władców plemiennych.  Dla zachowania cmentarzysk w obecnej postaci objęto je ochroną prawną i na ich terenie utworzono rezerwaty archeologiczne w Wietrzychowicach, Sarnowie i Gaju.
   Grobowiec w Gaju - jeden zachowany z dwóch, które istniały w tym miejscu - został zbadany w 1950 roku przez zespół Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi pod kierunkiem W. Chmielewskiego. Był to największy grobowiec spośród "kujawskich piramid", liczący pierwotnie 150 m długości. Zrekonstruowano, obsadzono drzewami i objęto ochroną tylko jego przednią, wysoką część, jego ogon" kończył się prawdopodobnie aż u dzisiejszego rowu melioracyjnego (zobacz rys.). Odkryto w nim dwa pochówki ludzkie oraz w jego części czołowej fragmenty budowli drewnianej (być może służącej za świątynię), spalonej prawdopodobnie w czasie uroczystości pogrzebowych. Rekonstrukcja czoła grobowca jest jednak wybitnie prosto-kanciasta i nie pozostawiono środkowej przerwy w kamiennej obstawie, zbudowanej – zwłaszcza z boku – z całkiem imponujących głazów. Zachowały się elementy konstrukcji, z których wynika, że znano już połączenie na sumik i łątkę. Znaleziono też fragmenty ceramiki i narzędzia krzemienne, niektóre wykonane z surowca pochodzącego z Wołynia.
    Nie można pisząc o piramidach kujawskich nie wspomnieć o śp. Eugeniuszu Paliwodzie. Człowiek ten brał udział w badaniach grobowców w latach 60 XX wieku a potem stał się ich społecznym opiekunem i propagatorem tego bezcennego zabytku. Oprowadzał turystów i pokazywał nigdzie nie eksponowane znaleziska takie jak: naczynia gliniane i krzemienne. To m.in. dzięki niemu powstał rezerwat archeologiczny w Wietrzychowicach.

fot. ze strony http://woak.torun.pl