REZERWAT ARCHEOLOGICZNY W GAJU
gm.  Izbica Kujawska, pow. Włocławek

kategoria:

muzea, skanseny, izby regionalne

opis:

   We wsi Gaj, położonej niedaleko Izbicy Kujawskiej, znajduje się rezerwat archeologiczny: cmentarzysko szkieletowe. Zostało ono wzniesione przez plemiona pasterzy i rolników, zamieszkujących tamtejsze tereny pięć i pół tysiąca lat temu. Ze względu na wielkość znajdujące się tam grobowce nazywane są "piramidami polskimi". Z reguły określenie "piramidy" zarezerwowane jest dla egipskich faraonów, jednakże megality (megas - wielki, lithos - kamień) kujawskie przywodzą takie skojarzenia. Monumentalność grobowców szczególnie jest widoczna od czoła (od szerszej części). Ludność kultury pucharów lejkowatych budowała grobowce z potężnych głazów. W Polsce stosowano najczęściej formę wydłużonego trapezu. Megality występowały przede wszystkim na Kujawach (również na Pomorzu), stąd też ich nazwa. Głazy tworzyły obstawę, mającą chronić mogiły przed rozmyciem, a zarazem ograniczyć obszar poświęcony czci zmarłego i czynnościom kultowym. Nad mogiłami usypywano potężne wały ziemne mające ponad 1000 m sześciennych objętości, ponad 100 m długości i do 3 m wysokości. Przeważnie zmarły (w grobach tych chowani byli wyłącznie mężczyźni) - osoba wysoko postawiona w hierarchii plemiennej - był pochowany w pozycji wyprostowanej w czole grobowca. Czasami grzebano w ten sposób równocześnie 2-3 osoby. Wyposażenie zmarłego w drogę pośmiertną było skromne. Do naszych czasów  dochowały się naczynia i łyżki gliniane, zabytki z krzemienia, w tym groty do strzał, siekiery oraz topory bojowe. Wysiłek wkładany przy wznoszeniu tych budowli niewątpliwie świadczy o istnieniu silnej więzi plemiennej, a także o zróżnicowaniu społecznym lub istnieniu władców plemiennych.  Dla zachowania cmentarzysk w obecnej postaci objęto je ochroną prawną i na ich terenie utworzono rezerwaty archeologiczne w Wietrzychowicach, Sarnowie i Gaju.
   Grobowiec w Gaju - jeden zachowany z dwóch, które istniały w tym miejscu - został zbadany w 1950 roku przez zespół Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi pod kierunkiem W. Chmielewskiego. Był to największy grobowiec spośród "kujawskich piramid", liczący pierwotnie 150 m długości. Zrekonstruowano, obsadzono drzewami i objęto ochroną tylko jego przednią, wysoką część, jego ogon" kończył się prawdopodobnie aż u dzisiejszego rowu melioracyjnego (zobacz rys.). Odkryto w nim dwa pochówki ludzkie oraz w jego części czołowej fragmenty budowli drewnianej (być może służącej za świątynię), spalonej prawdopodobnie w czasie uroczystości pogrzebowych. Rekonstrukcja czoła grobowca jest jednak wybitnie prosto-kanciasta i nie pozostawiono środkowej przerwy w kamiennej obstawie, zbudowanej – zwłaszcza z boku – z całkiem imponujących głazów. Zachowały się elementy konstrukcji, z których wynika, że znano już połączenie na sumik i łątkę. Znaleziono też fragmenty ceramiki i narzędzia krzemienne, niektóre wykonane z surowca pochodzącego z Wołynia.
    Nie można pisząc o piramidach kujawskich nie wspomnieć o śp. Eugeniuszu Paliwodzie. Człowiek ten brał udział w badaniach grobowców w latach 60 XX wieku a potem stał się ich społecznym opiekunem i propagatorem tego bezcennego zabytku. Oprowadzał turystów i pokazywał nigdzie nie eksponowane znaleziska takie jak: naczynia gliniane i krzemienne. To m.in. dzięki niemu powstał rezerwat archeologiczny w Wietrzychowicach.

źródło: Lewandowska B., Dorcz K., Myrta A., Piramidy Kujawskie, Izbica Kujawska, 2005 (folder)
Dorcz K., Hederych J., Polskie piramidy: Wietrzychowice, Gaj, Sarnowo, 1993
http://www.izbica-kujawska.com/turystyka/grobowce.php
jak trafić: Miejsce w którym zbudowano grobowiec nieznacznie wznosi się nad płn. końcem Jeziora Długiego, z którego wśród podmokłych łąk wypływa Noteć. Aby trafić do grobowca należy kierować się do Nadleśnictwa Koło w Gaju. Jadąc od strony Izbicy Kujawskiej drogą wojewódzką nr 270 w kierunku Koła, należy skręcić w Świętosławicach (ok. 5 km od centrum Izbicy Kujawskiej) w lewo zgodnie z tablicą informacyjną kierującą do grobowca (niebieska, słabo widoczna) i kierunkowskazem wskazującym drogą do Nadleśnictwa Koło (dobrze widoczna). Po kilkuset metrach należy na skrzyżowaniu zgodnie z tablicami informacyjnymi skręcić w lewo. Budynek nadleśnictwa znajduje się po prawej, naprzeciw wjazdu na posesję nadleśnictwa znajduje się dosyć szeroka ścieżka prowadząca do kępki drzew, wśród których znajduje się grobowiec. Od południowej strony miał towarzysza, którego mdły zarys można dziś rozpoznać tylko po lekkim wzgórku na ornym polu. Potwierdzenie pobytu przy grobowcu można uzyskać np. w nadleśnictwie.
 
 


fot. ze strony http://woak.torun.pl